جي ايم سيد، ذلفي ڀٽو ۽ پاڪستان

جي ايم سيد، ذلفي ڀٽو ۽ پاڪستان

عبدالجبار ڀٽي


1920ع ۾ جي ايم سيد جڏهن پهريون ڀيرو سن ريلوي اسٽيشن تي جناح جي دوري دوران سندس آجيان لاءِ بيٺو هيو ته هن جي اڳيان سياست جا مفهوم عبادت ۽ رياضت وارا هئا. هن اهو طئي ڪري ڇڏيو هو ته سنڌ جيجل جي خدمت صرف انهيءَ ئي طريقي سان ڪري سگهجي ٿي. اهي شروعاتي ڏينهن هئا جڏهن جي. ايم. سيد سياست ۾ پير پائڻ شروع ڪيا هئا. تنهن ڏينهن کان وٺي سيد سياست کي عبادت ۽ رياضت سمجهي سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن لاءِ وقف ٿي ويو.

هن جي خيالن، خوابن ۾ خوشحالي جو محور صرف ۽ صرف سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو رهيا. هن ڪانگريس کي به صرف انهي لاءِ الوداع ڪيو ته ان سنڌ جي مفادن جي خلاف سنڌي هندن کي استعمال ڪيو. ان کان پوءِ هيءُ جڏهن مسلم ليگ ۾ شامل ٿيو ته هن کان وڏي چڪ اها ٿي ته هن ان پارٽي جيڪا ٺوڳين ۽ مفاد پرست ٽولن جي هٿان يرغمال هئي، کي سنڌ جي خوشحالي لاءِ مضبوط ڪارڊ سمجهيو. جڏهن سيد صبغت الله شاهه ۽ الهه بخش سومري کي مسلم ليگ ۾ شامل ٿيڻ لاءِ دعوت ڏيڻ ويو ته انهن به هن کي چٽي نموني سان چيو ته شاهه توکي مسلم ليگ جي تڏهن خبر پوندي، جڏهن پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ يوپي جي دماغ ۽ پنجاب جي سپاهي هٿان سنڌ کي يرغمال ۽ غلامي جي زنجيرن ۾ جڪڙجندو ڏسندين. انهن جا اهي لفظ نسورا سچ ثابت ٿيا ۽ جي. ايم. سيد کي نيٺ انهيءَ سڄي تجربي ۽ ٺهيل سوچ مجبور ڪيو ته هو پاڪستان کان عليحدگي جو نعرو بلند ڪري. هي اهو سيد آهي جنهن پاڪستان کي ٺاهڻ لاءِ پنهنجا سک، چين ۽ ننڊون ڦٽائي سنڌ جي قومي اسيمبلي مان پاڪستان لاءِ قرارداد پاس ڪرائي. هي اهو ئي پوڙهو سيد آهي جيڪو نه صرف باني پاڪستان آهي پر سنڌ سان ٿيندڙ هر زيادتي، پهچندڙ اهنج تي مقابلي ۾ بيٺل رهيو ۽ دشمن ڌر سان منهن مقابل ٿيندو رهيو. اقتدار جي هوس جا بکيا، جن جو دين ڌرم اقتدار ۽ پئسا هئا، انهن سيد جي زندگي جي آخري گهڙين تائين هن کي قيد ڪيو.

ذوالفقار علي ڀٽو جنهن جي سياست جي شروعات ڊيڊي کان ٿئي ٿي ۽ ٻن ڏهاڪن اندر جيل، ڪال ڪوٺڙي کان ٿيندي ڦاهي جي ڦندي تي ختم ٿئي ٿي. جي. ايم. سيد وانگر هن جا به ڪيئي گناهه هئا پر پهريون گناهه هن جو هي هيو ته هن جي سرير ۾ سنڌ جي مٽيءَ جي خوشبوءِ هئي جيڪا ئي ان طبقي ۽ گروهه لاءِ، جنهن سنڌ جي بربادي ۾ پنهنجي بقا ڳولهي لڌي هئي، واسينگ نانگ جيان ڏنگيندي رهي. جڏهن ذلفي ڀٽي 1967ع ۾ پنهنجي پارٽي جو اعلان لاهور ۾ ڪيو هو ته اها ڳالهه انهن لاءِ چئلينج بڻجي آڪاش ۾ سدائين کنوڻ جيان چمڪندي رهي ۽ انهي گروهه جن پاڪستان ۾ پنجابين ۽ مهاجرن کان سواءِ ڪنهن کي به ڏسڻ نه پئي چاهيو وجهه ڳوليندا رهيا. پهريان هن کي بنگالين جي خلاف استعمال ڪري، ملڪ جي جمهوري سگهه کي ٽوڙي پوءِ انهن سنڌي قوم کي سبق ڏيڻ چاهيو پئي، ڇاڪاڻ جو بنگالين کان پوءِ سنڌ ئي اها واحد ڌرتي هئي جتان علم، عقل، ذهانت ۽ خود داري ڦٽي نڪرڻي هئي. ڇاڪاڻ جو هي ئي اها قوم هئي جيڪا، پنج هزار سال پراڻي تهذيب جي ڌڻي ۽ ان کي وڌائيندڙ هئي. هي ئي اها قوم ۽ مٽي هئي جيڪا عالم انسان جي لاءِ پيار ۽ امن جو پيغام ڏيندڙ ثابت ٿئي ها ڇاڪاڻ جو ان جي شرير ۾ پنج هزار سالن جو روح، امن ۽ پيار ڦهلائيندڙ صوفي بزرگن جا روح هئا. جيڪي قومون ۽ ماڻهو ٻين جي ڌن، دولت، ذهانت کي غلام بڻائي انهن کي دٻائي پنهنجا پيٽ پاليندا هجن، اهي ان سنڌي ماڻهو کي جيڪو ارڏو، بيباڪ، سينو ساهيندڙ ۽ حڪم نه مڃيندڙ هجي ان پنهنجي آڏو دنيا سان مخاطب ٿيندي، دنيا جو هيرو ٿي اڀري يا دنيا اندر سنڌ جو نالو ڪڍرائي، ڪيئن برداشت ڪندا. اهي ماڻهو اهو سڀ ڪجهه ڪيئن سهي سگهندا ته سنڌ جيڪا انهن جي اک ۾ ڪنڊي جيان چڀي ٿي ان جو ماڻهو دنيا ۾ پنهنجي پٺيان سنڌي سڃاڻپ کڻي دنيا سان عالمي معاملن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪري ۽ دنيا کي اهو محسوس ڪرائي ته سنڌ ڌرتي ئي آهي جنهن جا ماڻهو ذهانت جي انهي درجي تي پهچن ٿا جيڪي نه صرف پنهنجي ڌرتي پر عالمي سطح تي به پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهن جيڪا ڳالهه ئي انهي طبقي لاءِ ناگزير لڳي ٿي پئي، نه ته ذلفي ڀٽي سڄي سنڌ کي پٺي ڏئي پاڪستان کي مضبوط ترين ڪرڻ لاءِ وسان ڪين گهٽايو هو. هي ئي اهو ماڻهو هو جنهن سنڌ اسيمبلي جي پاس ٿيل سنڌي ٻولي جي قومي ٻولي واري بل تي پنهنجا صدارتي اختيار ڪتب آڻيندي رد ڪيو هو. هي ئي اهو ماڻهو هو جيڪو ون يونٽ دوران به سنڌ جي خلاف انهن ماڻهن سان گڏ بيٺو هو.

چون ٿا ته ذلفي ڀٽو ان ڪاميٽي ۾ شامل هيو جڏهن سنڌ جو پاڻي انڊيا کي وڪرو ڪيو پئي ويو، هن سنڌ جي مفادن جي پرواهه نه ڪندي پنهنجي نوڪري پڪي ڪرڻ کي ترجيح ڏني. جڏهن سنڌ طاس معاهدو ڪيو پئي ويو ته هن ٻڻڪ به ٻاهر ڪونه ڪڍي هئي پر سنڌ جي بربادي جو تماشو پنهنجي اکين سان ڏسندو رهيو. لکين بنگالين جو ڪوس ڪري جڏهن هن کي تخت ڏنو ويو ته هي سڀ ڪجهه، 24 سالن جون قومن سان ٿيندڙ زيادتيون، ڦرلٽ ۽ يرغمال ڪرڻ جا سڀ ڏانءَ ۽ گس وساري ويٺو ۽ انهن جي ذهنن ۾ پچندڙ پلاءُ به هن جي بلا جهڙي ذهانت ۽ عقل کان واجهيل رهي. ذلفي ڀٽو پنهنجي طاقت جي نشي ۾ ايترو ته محو ٿي ويو جو هن اڳيان قومون، قومن جا حق، معاشرتي معيار جنهن ۾ ملڪ جا سڀ رهواسي برابري جي بنياد تي سڀني سهولتن ۽ حقن کي حاصل ڪري سگهن، وسري ويا.

هن پنهنجي نوڪري کي پڪو ڪرڻ لاءِ غريب هارين ۽ مزدورن جي ٽئڪس جو پيسو نيوڪليئر بم ٺاهڻ ۾ خرچ ڪرڻ شروع ڪيو. شروع ۾ ته اها ڳالهه فوج، وڏي سرڪار ۽ مفاد پرست ٽولي کي وڻندي رهي، پر جڏهن انهن ڏٺو ته اهو ڀٽو جيڪو سنڌي به آهي، عقل ۽ ذهانت به قهر جي اٿس، ڪيئن ٿو دنيا ۾ مقبول ۽ خود پاڪستان جي عوام اندر مقبول ٿي سگهي. هن کان اهو سڀ ڪجهه وسري ويو ته هو هڪ اهڙي مٽيءَ جو ٺهيل آهي جنهن جي تاريخ انهن جي منهن تي چماٽ مثل آهي. توڻي جو هن ڪيترائي اهڙا ڪم ڪيا جيڪي پنجابي اڳواڻ ۽ فوجي قيادت صدين جي سفر ۾ به نه ڪري سگهن. جيئن هن پنهنجي ڊپلوميسي، هنر جي ذريعي انڊيا کان 93 هزار فوجي ڇڏائڻ سان گڏوگڏ پاڪستان جا قبضي هيٺ آيل ڪيترائي علائقا پڻ ڇڏايا.

هن جو اهو ڪم به انهن جي نظر ۾ جرم هيو جو سڄي دنيا جي بااثر مسلمان اڳواڻن کي اسلام آباد ۽ لاهور ڪٺو ڪري مسلم دنيا جو هيرو بڻجي ويو. هن جي ان عمل پاڪستان کي مسلم دنيا جي اڳواڻي وارو ڪم سونپي ڇڏيو، جنهن سان نه صرف پاڪستان جو ڳاٽ اوچو ٿيو هو، پر دنيا جي نقشي تي هڪ الڳ حيثيت ٺهي هئي. هي اهو ئي سنڌي اڳواڻ هيو جنهن يو اين ۾ دنيا جي جرئت ۽ بهادري جو مظاهرو ڪندي بائيڪاٽ ڪيو هو، توڙي جو ان عمل هن لاءِ ڪيترائي رايا جوڙيا ويا هئا ۽ هن لاءِ دنيا اندر منفي تاثر پڻ ٺهيو هو، پر اها بيباڪي صرف ۽ صرف هڪ سنڌي اڳواڻ ۾ ئي ٿي سگهي ٿي. هن جي غلطين ۾ اها به غلطي شامل ٿئي ٿي ته هن چين سان دوستي کي مضبوط ڪرڻ سان گڏوگڏ، روس لاءِ سافٽ ڪارنر رکيو پئي. هن اهو چيو پئي ته افغان جنگ ۾ روسين سان وڙهڻ پاڪستان لاءِ هرگز فائدي مند ڪونهي، بلڪه گهوٽالي جو سبب بڻبو. انهن سان گڏوگڏ ٻيا به ڪيترائي عمل هئا جن هن کي ڦاهي جي ڦندي لاءِ ڪواليفائيڊ ڪيو. ڇاڪاڻ جو اهي ڳالهيون نه صرف هتان جي گروهه ۽ مفاد پرست ٽولي کي وڻيون پر جيڪي انهن جا عالمي سطح تي ساٿاري ٿيندا هئا، انهن لاءِ اڻ وڻندڙ هيون.

هڪڙي پاسي ذلفي ڀٽي جي شهرت ۾ مقامي ۽ عالمي سطح تي اضافو ٿيندو ويو ته ٻئي طرف انهن جي بي چيني ۾ شدت ايندي وئي. ڇاڪاڻ جو انهن جا مفاد ڪمزور ۽ ڏٻري پاڪستان ۾ هئا، جنهن ۾ عوام سهولتن کان محروم، غير سياسي ۽ پنهنجن بنيادي حقن لاءِ ئي مس ساهه کڻندو هجين. ڇاڪاڻ جو اهي حالتون سياستدان کي خوار، ذليل ۽ بدنام ڪن ٿيون ته اهي پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن لاءِ ڪجهه به نٿا ڪن ۽ صرف ۽ صرف پنهنجا ڀڀ ڀرين ٿا. نتيجي ۾ فوجي آمريت کي جمهوريت کي پنهنجي لانگ بوٽ هيٺيان آڻي قابو ڪرڻ جو وجهه ملي ٿو ۽ ماڻهو به تبديلي کي مثبت سمجهي ماٺ ۾ ويهي رهن ٿا.

پريشان ڪندڙ ۽ حيرت جي ڳالهه اها آهي ته جنهن ماڻهو پاڪستان کي ٺاهڻ جي، مضبوط ڪرڻ جي، ملڪ کي خوشحالي جي گس تي وٺي وڃڻ جي ڪوشش ڪئي آهي ته انهي کي نظر بندي ۾ رکي ماريو ويو آهي، انهي کي جيل ۾ اذيتون ڏئي ڦاهي تي لٽڪايو ويو آهي ۽ انهي کي لکين ماڻهن جي وچ ۾ ليز گن سان اڏايو ويو آهي. هڪڙي طرف سنڌ جنهن پاڪستان کي ٺاهيو، قرباني ڏني ۽ مضبوط ڪيو ته ٻئي طرف پنجاب ۽ مهاجر ٽولي جنهن ملڪ کي ٽوڙيو، ڦريو ۽ لٽيو آهي انهن جي غاصب سوچ، يرغمالي واري روش ۽ ڦرلٽ وارو لاڙو 64 سالن کان پوءِ به ختم نه ٿو ٿئي نه ئي سڌرڻ ۾ اڳڀرائي ڪري ٿو ته پوءِ به اڃا 5 ڪروڙ سنڌي صبغت الله شاهه راشدي، شهيد الهه بخش سومري ۽ جي. ايم. سيد جي واٽ کي سمجهڻ کان ڪن لاٽار ڇو ٿا ڪن. ڇا اسان اڃا انهن خوشفهمين ۾ مبتلا ٿي جمهوريت جي کٽ راڳ ۾ پنهنجون صلاحيتون، توانائيون ۽ وسيلن کي ڪتب آڻيندا رهندا سين، ڇا اسان لاءِ ذلفي ڀٽو، جي. ايم. سيد ۽ محترمه بينظير ڀٽو واضح ۽ چٽا مثال ڪونه آهن ته انهن پاڪستان کي نه صرف ٺاهڻ، پر ان جي ترقي، واڌ ويجهه ۽ دنيا اندر ان جو مثال قائم ڪرڻ ۾ ڪا به ڪسر ڪانه ڇڏي، پر موٽ ۾ ملڪ جي ان ٽولي ڀٽي سان اهڙو حشر ڪيو جو هو 4/3 اپريل واري رات ڦاهي جي ڦندي تائين ته هلڻ جهڙو نه رهيو هو ايترو ڪمزور ۽ هيڻو ٿي چڪو هو. جڏهن 24 مارچ 1979ع تي سپريم ڪورٽ آخري رحم جي اپيل به رد ڪئي هئي ته راولپنڊي واري سڄي جيل عملي جا رويا ساڻس ايترا ته تبديل ٿي ويا هئا جو ڀٽو صاحب پنهنجي بي وسي جي عالم ۾ ايترو ٻڏي ويو جو هو ڪنهن کي ميار به نه پيو ڏئي سگهي. پنهنجو پاڻ کي ايترو ته هيڻو محسوس ڪيائين جو آخري لمحن ۾ وصيت نامو به لکي نه سگهيو ڇاڪاڻ جو هن جا خيال ۽ سوچون ايترو ته وکرجي ويون هيون جو هو انهن کي سهيڙي نه پئي سگهيو. ساڳئي طرح اهو ظالم ۽ لٽيرن جو ٽولو جي. ايم. سيد کي بيماري جي بستري تي ڏسي انتظار ڪندو رهيو ته ڪڏهن ٿو دنيا ڇڏي پر هن کي پرڏيهه مان علاج ڪرائڻ جي اجازت نه ڏنائون. ڇا اها انساني حقن جي ڀڃڪڙيءَ جي زمري ۾ نٿي اچي. پر انساني حق ته آهن ئي انهن لاءِ. انهن لٽيرن کي ته صرف کپن مفاد ۽ عياشيون .مطلب ته ان ڳٺ جوڙ ڪندڙ ٽولي سنڌي ماڻهن کي سدائين ڀت سان هنيو آهي. سدائين ارهه زورائي ڪئي آهي، سدائين يرغمال ۽ زبردستي ڪئي آهي.

سدائين سنڌ مان نڪتل تيل، گئس، ٻيا اڪيچار معدنيات کڻائي وري انهن لاءِ سنڌي ماڻهن کي سڪايو آهي. هڪڙي پاسي وسيلن تي قبضا، سياست ۽ معاشي طرح ڪمزور ڪري ٻئي پاسي شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ رهزن پاليا ويا آهن. جنهن سبب هڪڙو سنڌي به نه صرف پنهنجن شهرن ۾ پرڳوٺن ۾ سڪون نه ڪري سگهي، بس جتي رهي ڊپ ۽ خوف ۾ رهي. سنڌي ماڻهن کي ايترو ته نفسياتي خوف بڇيو ويو آهي جو هي هٿيار ڏسندي ئي بچاءَ جا گس ڳولڻ شروع ڪري، ڀلي اهو هٿيار فوج جي سپاهي وٽ هجي، ٻهراڙي جي پاليل ڌاڙيل وٽ هجي يا شهرن ۾ بڇيل دهشت گرد وٽ هجي. اهي وقتي ڏاڍايون، جبر، اصلوڪن ماڻهن کي ۽ پنهنجن کي ڳوٺن ۽ شهرن ۾ اقليت ۾ تبديل ڪندڙ سازشي قوتن کي تاريخ نروار ضرور ڪندي. سنڌي قوم جنهن جي ثرير ۾ سچل، مخدوم بلاول، هوشو، هيمون ڪالاڻي، روپلو ڪولهي، دودو ۽ صوفي شاهه عنايت مندون مٽائي ايندا رهن ٿا. انهن کي ختم نٿو ڪري سگهجي. جنهن قوم کي شاهه لطيف ۽ جي. ايم. سيد جا سبق ياد ڪرايل هجن اها قوم شڪست ڪٿان ٿي کائي سگهي. هي ته اها قوم آهي جنهن دنيا جي جنگجو چنگيز خان سان به مهاڏو اٽڪايو ۽ هلاڪو کي پنهنجي ڌرتي تي ٽڪڻ نه ڏنو. اسان کي پورو ويساهه آهي ته جيستائين هي مٽي پنهنجي ڪک مان هوشو، هيمون ۽ روپلا ڄڻيندي رهندي تيستائين سنڌ دنيا جي نقشي تي دائم ۽ قائم رهندي. اي ڀٽا توکان شايد اقتدار جي نشي ۾ اهو سڀ وسري ويو هو ته تنهنجي جسم ۾ به سنڌ جي مٽي مليل آهي، تڏهن ئي ته تو ڀل ۾ ئي سهي، جيل ۾ پنجابين ڏانهن اشارو ڪندي چيو هو ته توهان ڀلي پاڪستان ۾ رهو اسان سنڌو ديش ٺاهينداسين. جيڪڏهن تون پنهنجي انهي قول تي قائم رهين ها ۽ پنهنجي اولاد کي به اهو ئي درس ڏين ها ته شايد ڀٽن جو مقام ۽ سنڌ جي حيثيت اڄ ٻي هجي ها، جنهن ۾ نه جي. ايم. سيد کي ايڏيون تڪليفون ملن ها ۽ نه مرتضى گولين جو کاڄ بڻجي ها ۽ نه شهيد راڻي ڪنهن گمنام ڏيهه ڏانهن اڏري وڃي ها، شل اهو سڀ ڪجهه تون سمجهي سگهين ها.


روزانه عوامي آواز جي ٿورن سان

موجوده اسين پاڪستان کان سنڌي پرانت (صوبي) کي الڳ ڪرڻ جي گهر ڪنداسون 9

Sindh Tuhinji Mitti Jo Qasam

ديشي نوجوان

عهديدار

مرڪزي عهديدار

شهيد جي قبر تي

بشير خان جهنڊو چاڙهيندي

ديشي نوجوان

سنڌ ۾ جبري گمشدگيون ۽ آڪاش ملاح ڪيس

سنڌ ۾ جبري گمشدگيون ۽ آڪاش ملاح ڪيس
ستارزنگيجو

سنڌ جو نوجوان سياسي ڪارڪن قومي اڳواڻ آڪاش ملاح کي 2 نومبر 2009 تي ڳجھن ادان کڻي گم ڪيوويو جنهن جو هيل تائين به ڪو ڏس پتو نه آهي. سندس مائٽ ۽ دوست ۽ سياسي ڪارڪن سندس زندگي بچائڻ لاءِ مسلسل جدوجهد ۾آهن. احتجاجي مظاهرن هڙتالن کي وٺي هاءِ ڪورٽ جي انڪوائري ڪميشنن ،سپريم ڪورٽ، انٽرنيشنل ميڊيا ۾ آڪاش جي ڪيس کي سٺي ريت کنيو آهي تازو بي بي سي سائوٿ ايشيا پڻ وڏي پيماني تي رپورٽ ڪيو آهي. ورلڊسنڌي ڪانگريس آڪاش جي ڪيس کي ايمنيسٽي انٽرنيشنل ، اقوامِ متحده جي انساني حقن واري ڪائونسل آڏو پڻ رکيو آهي. تازو سپريم ڪورٽ هن جي ڪيس کي ڀرپور انداز ۾ کنيو آهي. جنهن ۾ روايتي طرح اميد جا ڪرڻا نظر اچن پيا ته جيڪڏهن آڪاش حال حيات آهي ته کيس ظاهر ڪيو وڃي. پر نه ڄاڻ ته آڪاش هيترن مهينن کان گمشدگي واري حالت ۾ ڪئين هوندو. آڪاش کي انکان پهرين به ڳجھن ادارن کڻي گم ڪيو هو. آڪاش ان کان اڳ 18 مهينا ڳجهن ادارن جي تحويل ۾ هو18 مئي 2006ع تي اغوا ڪري گم ڪيو ويو هو. هن جي پهرين گمشدگي ۽ آزادي کانپوءِ جڏهن هن سان ڪراچي ۾ ورلڊ ٽارچر ڊي تي ملاقات ٿي هئي ته هن ٻڌايو هو ته هن تشدد ايترو اثر ڪيو آهي جو هو دوستن کي صحيح طريقي سان سڃاڻي به نه ٿو سگھي. پر هاڻي جيڪڏهن آڪاش موٽي آيو ته سندس حالت ڪهڙي هوندي ان جو اندازو نه ٿو لڳائي سگهجي. آڪاش تي سڀ کان وڏو الزام اهورهيو آهي ته هو مسقتل سرگرم رهندو آهي. هي تمام گهڻو ايڪٽو ۽ انيرجيٽڪ بهادر سياسي ڪارڪن هو. هن ۾ اسٽيمنا ۽ تک تمام گھڻي هئي سنڌ جو نوجوان طبقو کيس تمام گھڻو چاهيندو هو ان لاءِ ته لاڳيتو ٻه ڀيراکيس جيئي سنڌ قومي محاذ پارٽي ۾ وائيس چيئرمين جي عهدي تي سوڀ ملي. سندس آزادي جو نه رڳو هن جا دوست ۽ سياسي ڪارڪن پر هاڻ سموري سنڌ هن جي آزادي جو مطالبو ڪري ٿي. هن خيرت جي ڳڻتي سنڌ جي هر باشعور فرد کي آهي. افسوس جهڙي ڳالهه اها آهي ته سنڌ ۾ هن سميت ٻين گم ٿيل سياسي ورڪرن جي گمشدگي تي اسان جي سنڌ اسيمبلي مڪمل طريقي سان خاموش ۽ لاتعلق آهي. ڇو ته گم ٿيل ماڻهن جو مسئلو کڻڻ سان سنڌ ۽ پاڪستان جمهوريت ۽ بنيادي انساني حقن تي تمام گھڻا سوال اٿن ٿا. گذريل مهيني جي 22 مئي تي نيشنل ڪرائسز مينجمينٽ سيل جي انچارج فريد خان صحافين کي ٻڌايو هو ته سنڌ مان 19 کان وڌيڪ ماڻهو گم آهن ۽ بلوچستان مان 112 تعداد ٻڌايو پيو وڃي . جڏهن به بلوچن موجب اهو تعداد هزارن ۾ آهي. ڪرائيسز ميمجمينٽ سيل موجب اهو ڪونه چيو ته گم ٿيل ماڻهو ڪي رياستي ادارن جي تحويل ۾ آهن.جڏهن ته انهي سلسلي ۾ سپريم ڪورٽ جي چيف جسٽس افتخار محمد چوڌريءِ جي حڪم تي گم ٿيل ماڻهن جي ڳولا لاءِ هڪ ڪميشن جوڙيو ويو آهي. جنهن ۾ گم ٿيل ماڻهن جي مائٽن کي انهي ڪميشن آڏو پيش ٿيڻ جو حڪم ڏنو ويو آهي. انهي ڪميشن کي 25 آڪسٽ 2010 تائين گم ٿيل ماڻهن بابت پنهنجي رپورٽ سپريم ڪورٽ ۾ جمع ڪرائڻي آهي. اهو ڪميشن پنهنجا اجلاس ڪراچي ۽ ڪوئيٽا ۾ ڪندو. سنڌ جي ساحلي پٽي ۾ڪوسٽ گارڊ ۽ ڳجها ادار مختلف ڪارڻن جي ڪري کڻي گم ڪن ٿا. اندازو اهو آهي آهي ته سنڌ ۾ سياسي ڪارڪنن کان وڌيڪ سنڌي سامونڊي ماهيگيرن کي گم ڪيو ويندو. تازو ئي ٺٺي ضلعي جي جاتي تعلقي جي وچ شهر مان محمد حسن ٻورهيو نالي ماهيگير کي 21 مئي 2010 تي ذبردستي کنڀي گم ڪيو ويو آهي. مقامي صحافي ۽ سندس مائيٽ انساني حقن جي تنطيمن سان ڀرپور طريقي سان رابطي ۾آهن. مقامي صحافين موجب محمد ٻورهيو کي ان لاءِ اغوا ڪيو ويو ته آهي هن تي دٻاءَ هو ته هو ڳجهن ادارن لاءِ ڪم ڪري. ٺٺي، بدين ۽ڪراچي جي لکين ماهيگرين کي مختلف طريقين سان دٻاءِ ۽ تشدد ۽ گم ڪري هيسايو وڃي ٿو يا کين دشمن ملڪ جي ايجنٽ هجڻ جي شڪ ۾ اغوا ڪيو وڃي ٿو. اهي ماڻهو جڏهن جبري ٽارچر سيلن جا عذاب سهي موٽي ماڳن ڏانهن اچن ٿا هڪ ته تشدد ڪارڻ اهي جسماني طور جڏا ٿي پون ٿا ۽ ذهني طور معزور ۽ چريا پڻ ٿي پون ٿا. پوءِ رياست جو ڪوبه ادارو انهن جو واءُ سواءَ ڪونه ٿو لهي. متاصر ٿيلن انهن فردن پويان ڪيترائي ڪٽنب فاڪاڪشي جو شڪار ٿي وڃن ۽ انهن لاءِ زندگي مستقل عذاب بڻجي وڃي ٿي. دنيا ۾ ڳجھا ادار ڪٿي به رياستي قانونن کان مٿاهان نه ٿا ٿين پر هن ملڪ قانون ۽ انسان حقن جي لتاڙ عام شي آهي. اڪثر رياستي ادارن جي اها نفسيات ٿئي ٿي ته اهي ڪنهن به فردکي گم ڪري حب الوطني جو مظاهرو ڪري رهيا آهن. عام طور تي ڏٺو اهو ويو آهي ته سرڪار مذهبي دهشت گردن کي جلد ڪورٽن حوالي ڪري پنهنجي جند آجي ڪرائين ٿا. پر عام طور قومي سياسي ورڪرن آڪاش ملاح نور محمد خاصخيلي جهڙن ورڪرن کي ملڪ دشمن سمجهي مسلسل روايتي ڏاڍ جو نشانو بڻائيندي رهي ٿي. آڪاش ملاح ان کان اڳ به هڪڙي عذاب مان گذري آيو آهي. کيس 18 مهينن کان پوءِ ظاهر ڪيو ويو. بي بي سي سائوٿ ايشيا نيوز موجب رياستي ادارا جيئي سنڌ جي ڪارڪنن کي ملڪ دشمن سمجهي جبري اغوا ڪن ۽ پوءِ سندن مائيٽ پنهنجي ڪوششن ذريعي هاءِ ڪورٽن تائين پهچن ٿا. پر اڪثر ڪري جبري گم ٿيل ماڻهن خ لاف ڪابه چارج (ڏوهه) نه ٿو هجي.

سائين جي ايم سيد جي قبر تي واعدا ڪندڙن جا واعدا وفا نه ٿيا

Basheer Khan On Qayoom Mangi Warsi

O Des Aane Wale Bata

او دیس سے آنے والے بتا کس حال میں ہیں یارانِ وطن؟
آوارۂ غربت کو بھی سنا کس رنگ میں ہیں کنعانِ وطن
وہ باغِ وطن، فردوسِ وطن، وہ سرو ِوطن، ریحانِ وطن
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی وطن میں ویسے ہی سرمست نظارے ہوتے ہیں
کیا اب بھی سہانی راتوں کو وہ چاند ستارے ہوتے ہیں
ہم کھیل جو کھیلا کرتے تھے، کیا اب بھی وہ سارے ہوتے ہیں
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا ہم کو وہاں کے باغوں کی مستاتہ فضائیں بھول گئیں؟
برکھا کی بہاریں بھول گئیں، ساون کی گھٹائیں بھول گئیں؟
دریا کے کنارے بھول گئے، جنگل کی ہوائیں بھول گئیں

کیا گاؤں میں اب بھی ویسی ہی، مستی بھری راتیں آتی ہیں؟
دیہات کی کمسن ماہ وشیں، تالاب کی جانب جاتیں ہیں
اور چاند کی سادہ روشنی میں رنگیں ترانے گاتی ہیں

کیا گاؤں پہ اب بھی ساون میں برکھا کی بہاریں آتی ہیں؟
معصوم گھروں سے بُھوربَہِی چکّی کی صدائیں آتی ہیں؟
اور یاد میں اپنے میکے کی بچھڑی ہوئی سکھیا گاتی ہیں؟

کیا اب بھی پرانے کھنڈروں پر تاریخ کی عبرت طاری ہے؟
انپُرن کے اجڑے مندر پر مایوسی و حسرت طاری ہے؟
سنسان گھروں پر چھاؤنی کی ویرانی و رِقّت طاری ہے؟

او دیس سے آنے والے بتا!۔
شاداب شگفتہ پھولوں سے معمور ہیں گلزرا اب، کہ نہیں؟
بازار میں مالن لاتی ہے، پھولوں کے گندھے ہار اب، کہ نہیں؟
اور شوق سے ٹوٹے پڑتے ہیں، نوعمر خریدار، اب، کہ نہیں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی وہاں ویسی ہی جواں اور مدھ بھری راتیں ہوتی ہیں؟
کیا رات بھر اب بھی گیتوں کی اور پیار کی باتیں ہوتی ہیں؟
وہ حسن کے جادو چلتے ہیں وہ عشق کی گھاتیں ہوتی ہیں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی وہاں کے پنگھٹ پر پِنہاریاں پانی بھرتی ہیں؟
آنگڑائی کا نقشہ بن بن کر، سب ماتھے پہ گاگر دھرتی ہیں؟
اور اپنے گھر کو جاتے ہوئے، ہنستی ہوئی چوہلیں کرتیں ہیں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی پہاڑی گھاٹیوں میں، گھنگھور گھٹائیں گونجتی ہیں؟
ساحل کے گھنیرے پیڑوں میں، برکھا کی صدائیں گونجتی ہیں؟
جھینگر کے ترانے جاگتے ہیں، موروں کی صدائیں گونجتی ہیں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی وہاں میلوں میں وہی برسات کا جوبن ہوتا ہے؟
پھیلے ہوئے بڑ کی شاخوں میں، جھولوں کا نشیمن ہوتا ہے؟
امڈے ہوئے بادل ہوتے ہیں، چھایا ہوا ساون ہوتا ہے؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی وہان برسات کے دن، باغوں میں بہاریں آتی ہیں؟
معصوم و حسیں دوشیزائیں، برکھا کے ترانے گاتی ہیں؟
اور تیتریوں کی طرح سے رنگيں جھولوں پر لہراتی ہيں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا پہلے سی ہے معصوم ابھی، وہ مدرسے کی شاداب فضا؟
کچھ بھولے ہوئے دن گزرے ہیں جس میں وہ مثالِ خواب فضا؟
وہ کھیل، وہ ہمسن، وہ میداں، وہ خواب گہِ مَہتاب فضا؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی کسی کے سینے میں باقی ہے ہماری چاہ بتا؟
کیا یاد ہمیں بھی کرتا ہے اب یاروں میں کوئی، آہ! بتا؟
او دیس سے آنے والے بتا، للّہ بتا للّہ بتا
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی فجر دم چرواہے، ریوڑ کو چرانے جاتے ہیں؟
اور شام کو دھندلے سایوں کے ہمراہ گھر کو آتے ہیں؟
اور اپنی رسیلی بانسریوں میں عشق کے نغمے گاتے ہیں؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

آخر میں یہ حسرت ہے کہ بتا، وہ غارتِ ایماں کیسی ہے؟
بچپن میں جو آفت ڈھاتی تھی وہ آفتِ دوراں کیسی ہے؟
ہم دونوں تھے جس کے پروانے وہ شمعِِ شبستاں کیسی ہے؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

مرجاناں تھا جس کا نام بتا، وہ غنچۂ دہن کس حال میں ہے؟
جس پر تھے فدا طفلانِ وطن، وہ جانِ وطن کس حال میں ہے؟
وہ سروِ چمن، وہ رشکِ وطن، وہ سیم بدن کس حال میں ہے؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

اب نامِ خدا ہوگی وہ جواں، میکے میں ہے یا سُسرال گئی؟
دوشیزہ ہے یا آفت میں اسےکمبخت جوانی ڈال گئی؟
گھر پر ہی رہی یا گھر سے گئی، خوشحال رہی، خوشحال گئی؟
او دیس سے آنے والے بتا!۔

کیا اب بھی ہمارے گاؤں میں، گھنگرو ہیں ہوا کے پاؤں میں؟
کیا آگ لگی ہے چھاؤں میں، موسم کا اشارہ کیسا ہے؟
اے دیس سے آنے والے بتا، وہ دیس ہمارا کیسا ہے؟

)اختر شیرانی – احمد فراز(

Sain G Syed

درياهه جي هن پار ـــــ سن ۾

ــــــــــ الطاف شيخ

جي ايم سيد جي بيڊ روم ۾ وڏن اکرن ۾ لکيل شعر:

رت ديــــــش تنهنجـــي راه ۾
جي ڦڙو ڦڙو ٿي وهي وڃي
منهنجو نصيب ٺهي وڃي

سائين جي ايم سيد سان ملڻ لاءِ هالا کان نڪتس. ڪار ذريعي حيدرآباد ڄامشورو کان ڦري سن وڃڻ بدران مون هالا ڀاڻوٽ کان ئي ٻيڙيءَ رستي درياهه ٽپي هن پار وڃڻ چاهيو ٿي جئين ٻيلو پڻ ڏسي سگهجي.

مون سان گڏ ڀاڻوٺ جو سيد جيئندل شاهه پڻ هو تنهن صلاح ڏني ته هالا وٽان درياه ٽپي وري ٻي پاسي سن پهچڻ لاءِ ڪا سوراي ڳولڻ بدران محراب پور وٽان ڇو نه درياهه ٽپجي جئين سڌو سن لهجي.

جيئندل شاهه پنهنجي جيپ کنئي جيڪا 1952ع جو فورڊ ماڊل هئي. اها جيپ ڪنهن زماني ۾ انگريز آرميءَ جي ملڪيت هئي. 37 سال پراڻي جيپ ڪجهه پيٽرول، ڪجهه will power ۽ ڪجهه ٻڌل تعويذن جي زور تي اڃان تائين ڪيئن پئي هلي؟ ان جي هلائڻ واري ۽ رب کي وڏي سڌ في الحال پنج ڇهه ماڻهو منهنجا ۽ شاهه صاحب جا کڻي مينهن واه ڪندي ٿي هلي. جوانيءَ جي ڏينهن ۾ الاهي ڇا هوندي. ڄائي ڄم جي وقت جا لکيل گيئر نمبر ۽ instructions ته هڙ ڊهي ويا هئس. بس فقط اها چوڻي چٽيءَ طرح پڙهڻ ۾ آئي پئي جيڪا شايد بعد ۾ ڪنهن انگريز فوجي عملدار يا جيئندل شاه لکرائي مٿس هنئي آهي:

Men only have two faults
Everything they say
And everything they do
____________________________________

سڄي واٽ جيئندل شاهه خبرون ڪندو هليو. پوليس جون، ڌاڙيلن جون، هارين زميندارن جون، سنڌ ۽ سنڌ کان ٻاهر ولايت جون__خاص ڪري عراق، ايران، شام مصر جون__جيڪي ملڪ هن ور ور ڏيئي گهيا آهن.

سڪرند تائين نئشنل هاءِ وي کان آياسين ان بعد کاٻي پاسي محراب پور ڏي رخ رکيوسين. اهو علائقو ڏاڍو صاف سٿرو ۽ سرسبز لڳو ٿي. ”سائين جي ايم سيد کي ٻه پٽ آهن. وڏي پٽ امير حيدر جي سن ۾ زمينداري آهي ۽ ننڍو پٽ امداد محمد شاهه هن پاسي (نواب شاهه ضلعي ۾) زمينداري ڪري ٿو“ ، جيئندل شاهه ٻڌائيندو هليو. ”ٻيلي تائين امداد شاهه جون زمينون ڀليون، ماڻهو پورهيت ۽ خوش گذارين ٿا. شبير احمد شاه، بشير احمد شاهه MNA جو ڀاءُ ٿئي. اصل کان وڏو ماڻهو آهن. شبير شاهه جي ڏاڏي حاجي پير شاهه وٽ چون ٿا ته ايڏي دولت هوندي هئي جو سڪن مٿان رڍن جا ڌڻ ڇڏيا ويندا هئا جئين کرن سان انهي تي چڙهيل ڪٽ لاهين.

محراب پور جي ڀرپاسي ۾ ٻه چار ٻيا ڳوٺ به آيا. هڪ ته شايد مجيد ڪيريو نالي ڳوٺ هو. سنڌ جي ڳوٺن جي حساب کان هن ڳوٺ جون سٺيون ۽ پڪيون جايون هيون. لڳو ٿي ته هتي جا ماڻهو واقعي سکيا ستابا آهن. جيئندل شاهه ٻڌايو ته ان ڳوٺ ۾ ميمڻ رهن ٿا جيڪي سالن کان سعودي عرب ۾ پورهيو ۽ نوڪري ڪن ٿا.

سياري جي ڪري درياهه لٿل هو. هتي اهو ٻڌائڻ بيجا نه ٿيندو ته سنڌونديءَ جو پيٽ ٻارهوئي هڪ جيترو ناهي. سياري ۾ جڏهن جبلن تي ڪريل برف پگهري نٿي ته پاڻي گهٽجيو وڃي. ڪجهه بئراجن ۽ ڊئمن ڪري پاڻيءَ جي روڪ ٿام ٿئي ٿي. ان ڪري سياري ۾ سنڌو نديءَ جو پيٽ ميل اڌ به ڪو مس رهي ٿو. ۽ ان پيٽ ۾ به ڪٿي ڪٿي مٿاهين زمين آهي ته اتي ننڍا ننڍا ٻيٽ ٺهيو پون. ڄام شوري جي پل کانپوءِ ته ڪڏهن ڪڏهن پاڻي بنهه نٿو بچي جو عربي سمنڊ ۾ وڃي ڇوڙ ڪري. درياهه سڪو ٺوٺ ٿيو پيو هوندو آهي. درياهه جي پيٽ مان ڌوڙ پيئي اوڏامندي آهي.

اونهاري ۾ برف وٽڙي ٿي. مينهن پون ٿا ۽ دريا فل ٿيو وڃي. پاڻيءَ کي رکڻ بدران جنهن تنهن ڊئم جا دروازا کوليا وڃن ٿا ۽ پوءِ دريا ٻوڙ ٻوڙان لاهيو ڏئي. مهراڻ جي ٻوڙ ٻوڙان ۽ اٿل پاٿل ڪري ان جو پيٽ پنجن کان ستن ميلن تائين ٿيو وڃي ۽ مٽيءَ جي بند تائين وڃيو پهچي.

سياري ۾ پاڻي جي لهڻ ڪري ان زمين تي پوک ڪئي وڃي ٿي. ان کي ڪچي جي زمين سڏجي ٿو. ۽ مٽي جي بند کان وٺي درياهه تائين ڪٿي ڪٿي گهاٽا ٻيلا پڻ آهن. ڪي جي علائقي ۾، جيڪو سکر لاڙڪاڻي دادو حيدرآباد، خيرپور ۽ ٺٽي نواب شاهه ضلعي ۾ اچي وڃي ٿو، اٽڪل لک کن ماڻهو رهن ٿا. جن جي پوک، مال چارڻ ۽ ٻيلن مان ڪاٺ، ماکي، کونئر، لاک جهڙين شين تي گذر سفر ٿئي ٿو. گهاٽو ٻيلو ڪافي عرصي کان ڏوهارين لاءِ پناه گاه رهندو اچي. پر هن کان اڳ انهن جو ڏوه مال جي چوريءَ تائين محدود رهيو ٿي. پر پوءِ هتي جا ماڻهو ٻڌائين ٿا ته 1982ع کان جڏهن سکر جيل مان پرو چانڊيو موت جي سزا کان پاڻ بچائي ڀڳو ته هن دوادو ضلعي جي ڀر واري ٻيلي ۾ ٻه سوء کن ماڻهن جي ٽولي سميت پنهنجو اڏو اچي ٺاهيو. ان بعد 1983ع ۾ ايم ار ڊي جي تحريڪ جي ناڪاميابيءَ بعد، جنهن جو شڪار فقط سنڌي ٿيا. بي روزگاري ۽ ظلمن کان نجات حاصل ڪرڻ لاءِ، ڪيترن کي پڙهيل ڳڙهيل نوجوانن به اچي ٻيلي ۾ پناه ورتي ۽ ڏسندي ئي ڏسندي ڪيترن ئي ناليرن ڌاڙيلن جا نالا اخبارن ۽ ماڻهن جي واتان ٻڌڻ ۾ اچڻ لڳا. هاڻ هن ٻيلي ۾ سون بدران هزارين ماڻهو روپوش آهن.فقط علي گوهر چانڊيو جي ٽولي جو انگ پنج سو کان مٿي ٻڌايو وڃي ٿو. ان کان علاوه ٻين وڏن ٽولن ۾ علي گوهر ڏيپراڻي، وزير خشڪ، جمعو خشڪ، قادو، اڪبر کوسو، ڪارو ماڇي، الهه ڏنو ماڇي، بقادار شاهه ۽ حضور بخش رند جا نالا مشهور آهن.

درياهه جي ڀر واري گهاٽي ٻيلي مان گذري جيپ اچي اسان کي درياه جي ڪناري تي ڇڏيو. ٻيڙي تيار بيٺي هئي پر اها ننڍي قد بت جي هئي. اسان جيپ کي به درياهه جي هن پار ٽپائڻ چاهيو ٿي. پوءِ ان ٻيڙي وارا ملاح ٻي ڀر ويا جتي اها ٻيڙي ڇڏي ٻي وڏي ٻيڙي ۽ مٿس جيپ چاڙهڻ لاءِ ڪاٺ جا ڊگها تختا کڻي آيا. دريا جو ميل کن ٽپي هن پار وڃڻ، جتان ٻيڙي کڻي اچڻ ۽ پوءِ جيپ چاڙهي ٻي ڀر پهچڻ ۾ ايترو وقت لڳو جيترو ڪراچيءَ کان هوائي جهاز رستي جدي تائين پهچڻ ۾ لڳندو آهي.

ڪولون ۽ هانگ ڪانگ جي وچ ۾ ان کان ٻيڻو ٽيڻو درياه آهي. پينانگ ۽ بٽرورٿ جي وچ ۾ ان کان پنجوڻو پاڻيءَ جو پنڌ آهي پر فيريون ۽ لانچ_ٻيڙيون ڏهه_پنڌرهن منٽن ۾ ڪراس ڪريو وڃن. پر دنيا جي هن جهوني ۽ تواريخي درياه مٿان، هن هنڌ تي، ڪوبه اهڙو سرڪاري بندوبست عوام لاءِ ٿيل ناهي. درياه جي ڪناري جا ويچارا غريب ڪلاڪن کان ٻيڙيءَ جي آسري ۾ ڪناري تي ويٺل هئا. سندن چهرا ايترو هيسيل جو جيل ۾ رهندڙ قيدين جا به نه هجن، پوليس جي هر وقت جي مار موچڙي، ڌاڙيلن جي خوف خطري ۽ بي روزگاري ۽ بيماري جي راڪاس کين هيڻو بڻائي ڇڏيو آهي. اسانجي ملڪ جي وڏن شهرن جي وڏين عمارتن ۾ رهندڙ ٿر جي ڏڪاريلن ۽ درياهه جي ڪپر تي رهندڙ هنن ماڻهن جي غربت جو سوچي نٿا سگهن.

ٻيڙي اچڻ جي انتظار ۾ ويٺا هئاسين ته هڪ پيرسن پنهنجي جوان نينگر کي ٻانهن کان وٺيو پئي آيو. ههڙيءَ سيءَ ۾ سندس مٿو اگهاڙو ۽ پير اگهاڙا هئا. بدن ٿي فقط هڪ ڦاٽل قميص۽ ڦاٽل سئيٽر هو. ويجهو اچڻ تي خبر پيئي ته نينگر اکين کان بي نور آهي.

”چاچا هي ڄائي ڄم کان ائين آهي يا پوءِ ٿيو؟“ مون پيرسن مرد کان سندس پٽ بابت پڇيو.

”پوءِ ٿيو. اکيون اٿي پيس. اسين غريب ماڻهو ڪٿان ڊاڪٽر کي ڳوليون ۽ ڪٿان ان جي فين لاءِ پئسو آڻيون. هِن هُن جا ڏس پتا ۽ ڦڪيون ستيون اکين ۾ وجهندا رهاسين. اکيون ڇٽڻ بدران ڪڙهي پيس ۽ آهستي نور به چٽ ٿي ويس. ڪو چوي ٿو ته جنڙيءَ جو اثر اٿس. ڪو چوي ٿو ته مٿس ڪنهن ڪامڻ ڪيا آهن. پهچ آهر ڪوبه فقير بزرگ يا درگاهه مقبرو نه ڇڏيو اٿئون پر ڇوڪرو اکين ڏسڻ لاءِ آيو هو تنهن چيو ته اکين جون نسون سڙي ويون آهن، نور واپس موٽي نٿو سگهي.“

هڪ ٻه همراهه ڪاٺين جي ڀري سان ٻيڙيءَ ۾ چڙهيا. جيئندل شاهه ٻڌايو ته هي ماڻهو سن جا آهن. هن پاسي ٻيلي ۾ ڪاٺين ۽ ڇوڏن لاءِ ايندا آهن. جيڪي ميڙو چونڊو ڪن اهو واپس سن ۾ وڪڻن.

”هن ڪاٺين جي لڏ مان ڀائو گهڻوڪمائين__؟“ مون هڪ کان پڇيو.

”بس پنج رپيا کن مليو وڃن.“

”پوءِ ان مان ٻه رپيا ته ٻيڙيءَ جو ڀاڙو ٿيو.“

”ها. پر ٻيڙي وارو اسان کان ڀاڙو ڪونه وٺي. هفتي سوا ۾ هڪ اڌ ڪاٺين جي لڏ پاڻ رکي ڇڏيندو آهي.“

”ٽيهه رپيا به ڪٿي ٿا ٿين. پوليس ۽ ٻيلي کاتي وارن جي به پٺيان کٽِ ڦٽ لڳي رهندي آهي. جيڪي ملي ان مان ڪجهه هنن کي به ڏيون. تنهن هوندي به ڪنهن ڏينهن ڪاٺيون چونڊڻ لاءِ ڇڏين ته ڪنهن ڏينهن موچڙا هڻي ٻيلي مان ڀڄايو ڪڍن.“

سڄي ٻيڙيءَ ۾ جي اڇي اجري پوشاڪ وارو هو ته هڪ ڌاريون پٺاڻ هو جنهن کي ٻيڙيءَ ۾ باقي ويٺلن مان ڪنهن به سڃاتو نٿي. کيس ناسي رنگ جي سٿڻ قميص هئي. ٻانهن ۾ ڪا اوچي واچ ۽ ساڄي هٿ جي ٻن آڱرين ۾ ٿلهيون سونيون منڊيون. مون هن سان اڙدوءَ ۾ ڳالهائڻ جي ڪوشش ڪئي پر هن کي اڙدو ته ڇا پشتو به نٿي آئي ۽ نه هن پسند ٿي ڪيو ته ڪو هن سان ڳالهائي يا هن ڪو دلچسپي وٺي. مون سان گڏ ٻين آيل همراهن ٻڌايو ته هو افغاني ٿو لڳي. ٻيڙيءَ واري کان پڇيم ته هي ڪير آهي ۽ ڪٿي ٿو ڪم ڪري.

”سائين خبر ناهي. اهي افغاني ايندا رهن ٿا ۽ هتي ٻيلي ۾ ئي لهيو پون. الله کي خبر ته ڪهڙو ڌنڌو ڌاڙي اٿن. اسان غريب ماڻهو کانئن ڇا پڇون ته ڇو پيا اچو وڃو. ٿي سگهي ٿو سرڪاري نوڪري وارا هجن يا فوجي هجن.“

مون کي ٻيڙي واري جي معصوميت ۽ سادگيءَ تي تعجب لڳو ته ڪو اجنبي اچيو وڃي ته هنن کي اها به خبر نٿي پوي ته هو ڪير آهي. پٺاڻ، افغاني، ملڪي يا غير ملڪي، آمريڪي، روسي، سڄڻ ويري__ڪا ڄاڻ نه. ۽ نه ان ڄاڻ جي ولوڙ. هنن لاءِ هر هڪ ماڻهو ائين آهي جيئن اسان لاءِ انگريزن جي دور ۾ هر گورو ماڻهو انگريز بهادر برابر هو. پوءِ چاهي کڻي اهو رومنيا بلغاريا جهڙي ڪنگال ملڪ جو هجي يا آسٽريليا ڪئناڊا جهڙي بيٺڪي راڄ جو. اسان جي لاءِ هر اڇي کل وارو انگريز صاحب هو. جنهن اڳيان جهڪي ٿي پياسين. ساڳي طرح ٻيلي ۽ درياه جي ڪناري تي رهندڙ هنن غريب ماڻهن جي لاءِ هر اڇي اجري پوشاڪ وارو سرڪاري عملدار آهي يا فوجي. اٽي لٽي ۽ اجهي جهڙين بنيادي ضرورتن هي پڙن ۾ حال بي حال هي اسانجا ڳوٺاڻا، پنهنجين ئي پريشانين ۾ ايڏو مشغول رکيا ويا آهن جو سندن سڄي زندگي چاڪيءَ جي ڍڳي وانگر پنهنجي اردگد ئي گذريو وڃي.

دريا جي ٻي پار، يعني دادو ضلعي واري پاڻ ۽ جيپ کي ٻيڙيءَ تان لاٿوسين. جنهن ۾ چڙهي سن شهر روانا ٿياسين___جيڪو ان پتڻ کان ڪو ميل کن به مس هو.

سن اچڻ کان اڳ سن شهر جو نقشو منهنجي دماغ ۾ ڪجهه ٻيو ئي هو. سن شهر جنهن ۾ سائين جي ايم سيد جهڙي طاقتور هستي رهي ٿي___جنهن هستي جو سياست، سماج، ادب ۽ فالوشپ ۾ قدبت، بنا ڪنهن شڪ شبهي جي تمام وڏو آهي. سن شهر جيڪو دريا جي ڪناري تي آهي ۽ ايامن کان هن جي هڪ بندرگاهه واري حيثيت رهي آهي. انهن ڳالهين ڪري مونکي هي شهر آمريڪا جي دريائي شهرن: نيو اور لينس ۽ هيوسٽن جهڙو کڻي گهڻو ٽيڪنيڪل ۽ ترقي يافته نٿي محسوس ٿيو پر ته به پنجاب جي ساڳي پوزيشن وارن شهرن جهڙو لڳو ٿي. ۽ پڪ هيم ته درياهه ته درياهه جي ڪناري هجن ڪري ۽ سائين جي ايم سيد جي اهم رتبي ۽ سمجهه ڪري هن شهر ۾ ڪيترائي ڪارخانا ۽ فئڪٽريون هونديون جن ۾ شهر جو هڪ هڪ ماڻهون سُکي زندگي گذارڻ لاءِ پئسو ڪمائڻ ۾ مشغول هوندو. پر افسوس جو پري کان ئي سن شهر جي به sky-line اهرڙي نظر آئي جهڙي سنڌ جي ٻين غرين ڳوٺن جي آهي. ڪنهن به ڪارخاني فئڪٽري جي چمني ۽ ان مان نڪرندڙ دونهون نظر نه آيو. ڪارخاني جي ڪنهن انجن يا مشين جي پرزن جو آواز ٻڌڻ ۾ نه آيو. ڪنهن به ڪچي مال جي يا فئڪٽريءَ ۾ تيار ٿي نڪرندڙ سامان جي ڀريل ٽرڪ لاري يا ڊڳي گاڏي نظر نه آئي. سنڌ جي ٻين پٺتي پيل ۽ غريب شهرن وانگر هي شهر سن پڻ هو جنهن جا واندا ماڻهو هوٽلن جي منجن ٿي ۽ دڪان جي اڳيان ڌڪين تي ويٺا هئا ۽ ٻار ڪرفتيءَ سان اٿلندڙ نالين جي ڪپر تي بلورن راند کيڏي رهيا هئا.

پر ان هوندي نه هن شهر سن جا ماڻهو پاڻ کي سنڌ جي ٻين شهرين کان وڌيڪ خوش نصيب سمجهن ٿا. موجوده حالتن جي ڀيٽ ڪري هنن شڪر ڪيو ٿي، بقول هڪ ميمڻ دڪاندار جي: ” سائين سنڌ ۾ فقط سن ئي آهي جتي سڪون آهي. چوري چڪاريءَ کان آجا آهيون، ڪا ڌاڙيلن يا اغوا جي واردات نٿي ٿئي. رات جو ننڍو وڏو سمهيو ننڊ ڪري ٿو. ڪو هندو مسلمان جو فساد نٿو ٿئي. ڪو شيهي سنيءَ جي ويڙهه نٿي ٿئي. ڪو پوليس وارو صوبيدار غريب کي نٿو ستائي. ۽ اهو سڀ ڪجهه جي ايم سيد جي ڪري آهي.“

سائين وٽ هڪ ته بنا اطلاع جي اچي چڪو نڪتو هوس ۽ ٻيو جڏهن پهچڻ سان خبر پيئي ته ملڻ لاءِ ڪجهه ماڻهو اڳهين ويٺا آهن ۽ ڪيترا ٻيا پڻ اچڻا آهن ته مون ٿوري دير وهڻ جو سوچي اٿڻ جو ارادو ڪيو. پر سائينءَ جا قرب چئجن جو مونکي ائين جهٽ ۽ مانيءَ بنا وڃڻ نه ڏنائون ۽ سڄو ڏينهن سندن قريب رهڻ جو موقعو مليو جيڪا زندگي جي هڪ بي بها دولت سمجهان ٿو.

سائينءَ سان ملڻ لاءِ سڄو ڏينهن سياسي ماڻهو. شاگرد ۽ ٻيا اهم ماڻهو ايندا رهيا. هر دفعي مون اٿڻ چاهيو ٿي جيئن ايندڙ مهمان اڪيلائيءَ ۾ ڳالهه ٻولهه ڪري سگهي پر سائين مون کي پاڻ ئي وٽ رهڻ ڏنو ۽ هر هڪ مهمان سان منهنجي ڄاڻ سڃاڻ ڪرائيندو رهيو. سندن هن عمر ۾ مختلف آيل مهمانن سان منهن ڏيڻ، سندن ڳالهيون ۽ مسئلا ٻڌي انهن جا ڪارائتا جواب ڏيڻ، آيل مهمانن کي انهن جي شان وٽان ماني کارائڻ ۽ کين خوش ڪري روانو ڪرڻ___سندن هن سٺي وهنوار کي آئون داد ڏيڻ بنا رهي نٿو سگهان. هيستائين مون ان قسم جي مهمان نوازيءَ جو ٻڌي هو. هي پهريون ڀيرو اکين سان ڏٺم

منجهند ڌاري چانڊڪا ميڊيڪل ڪاليج کان سڄي بس ڊاڪٽري پڙهندڙ شاگردن جي اچي پهتي. اهي پڻ بنا اطلاع جي آيا هئا. ان وقت سائين پنهنجي انگريزي ڪتاب religion and reality بابت ڪجهه ٻڌائي رهيو هو. شاگردن جي اڳواڻن کي اڌ ڪلاڪ کن ترسڻ لاءِ چيو ويو پرن انهن مان هڪ شاگرد ممتاز کوسو وري انهي ئي پيرين موٽي آيو.

”سائين شاگرد چون ٿا ته بس توهان فقط چنڊ منٽن لاءِ ديدار ڪرايو جيئن اسان اڳتي هليا وڃون. ٺٽي پڪنڪ لاءِ پيا وڃون.“

”بابا هي الطاف پري کان آيو آهي. هن سان ٿوري دير ڳالهه پوري ڪرڻ ڏيو پوءِ توهان کي گهريان ٿو. پر هن ڪمري ۾ هيترا شاگرد ته اچي نه سگهندا.“
”سائين اسين ٽولا ٽولا ٺاهي اينداسين.“ ممتاز چيو.

”چڱو بس مان لهي ٿوري فرحت وٺو. تيسين ماني به تيار ٿي ويندي.“

سائين گهنٽي وڄائي. گهر ۾ اندر سندن وڏي ڌيءَ فون کنيو ۽ کيس ٽيهه ڄڻن جي مانيءَ لاءِ اطلاع ڪيو. سائين ٻڌايو ته سندن وڏي ڌيءَ ان سلسلي ۾ کانئن هدايتون وٺي پوءِ واسطيدارن نوڪرن چاڪرن ۽ رڌ پچاءَ وارين ماين تائين پهچائي ۽ خرچ پکو هلائي.

سائين ان بعد ڇڏيل ڳالهه جو وري ذڪر شروع ڪيو ته چانڊڪا ڪاليج جو امام دين کوسو، بدردين سومرو ۽ ممتاز کوسو وري ڪمري ۾ آيا ۽ هٿ ٻڌي سائين کي عرض ڪيائون: ”سائين سڀ ڇوڪرا اهوئي ٿا چون ته مانيءَ جي تڪليف نه ڪئي وڃي. ان جو بندوبست حيدرآباد ۾ ٿيل آهي ۽ اسانکي جيئن ته ٺٽي شام تائين پهچڻو آهي ان ڪري اسان لاءِ هن وقت سائينءَ جو ديدار ڪافي ٿيندو.“

سائين اچي چڙيو ته مانيءَ بنا ائين ڪيئن ويندائو. ۽ حيدرآباد جي هوٽلن ۾ ڪهڙي ماني وڃي کائيندائو. سچ ته اهو آهي ته سائينءَ جي ڪاوڙ ڏسي آئون به پريشان ٿي ويس. پر نيٺ ڇوڪرن سائين کي ان تي راضي ڪيو ته هو مانيءَبدران ڀلا چانهه پي ويندا.

سائين واري گهر فون ڪيو. چانهه هيترن ماڻهن جي جي هينئر جو هينئر ۽ بسڪٽ به موڪلجو. ۽ پوءِ شاگردن کي ڪمري ۾ ٽولن ۾ گهرائڻ بدران پاڻ پر واري وڏي ڪمري ۾ هنن ڏي هلڻ لڳو. ڌڪي جي ڪري سائينءَ کي هلڻ کي هلڻ ۾ اڃان تڪليف ٿي جيئندل شاهه ۽ مون سائينءَ جي اٿڻ ۾ مدد ڪئي ۽ پوءِ لٺ جي آڌار تي آهستي آهستي ٿي پاڻ ٻئي ڪمري تائين آيا. ڇوڪرا سائينءَ کان ڪيترائي سوال ۽ نصيحتون وٺڻ لڳا. ايتري ۾ چانهه به اچي ويئي ۽ ان سان گڏ بسڪٽن جا ويهارو کن پئڪيٽ پڻ. ڇوڪرا ماني لاءِ تڪلف کان ڪم وٺي رهيا هئا. سيءَ ۽ سفر ڪري کين بک ڏاڍي هئي. جيڪي ٻاهر نڪتا هئا سي آيل سڀ پئڪيٽ چٽ ڪري ويا ۽ اڌ کان وڌيڪ جيڪي اندر سائينءَ سان ڳالهائي رهيا هئا انهن لاءِ وري ٻي کاري پڙن جي کڄي آئي. رڌ پچاءَ کان سو بچاءُ ٿي ويو باقي خرچ جو حساب لڳائجي ته ٻيڻو ٿئي.

سائينءَ جي هڪ نوڪر کان پڇيم ته هي مهمانن جو سلسلو اڄ آهي يا روز جي ڳالهه آهي.

”هفتي ۾ ڪو هڪ اڌ ڏينهن هجي جنهن ۾ ٺاپر هجي نه ته سائينءَ وٽ روز مهمان اچن ٿا.“ هن وراڻيو.

سائينءَ جا ڪجهه ڦوٽو پنهنجي ڪئميرا سان ڪڍيم ۽ۡ ڪجهه سائينءَ پنهنجي collection مان منهنجي چوڻ تي آٽو گراف سان گڏ ڏنا. هڪ ٻه سائينءَ جا فريم ٿيل فوٽو تمام سٺا نڪتل هئا. جن لاءِ پاڻ ٻڌايائون ته ويجهڙائيءَ ۾ پير پاڳارو صاحب آيو هو. ان اهي فوٽو ڪڍي موڪليا آهن.

ساڄي پاسي واري ورانڊي ۾ ڪجهه اهم سنڌي سياسي شخصيتن جا ڦوٽو ٽنگيل هئا. محمد ايوب کهڙو. الهه بخش سومرو، هارون عبدالله، عبدالمجيد سنڌي، ذوالفقار علي ڀٽو، سر هدايت الله، سر شاهنواز ڀٽو، پير پاڳارو (موجوده جو والد صاحب) وغيره ڪجهه ٻيا به هئا جيڪي هن وقت ياد نه پيا اچن.

G

Sain G M SYED

سنڌ جو هڪ وڏو ماڻهون سائين جي ايم سيد

عالم اديب ٫سياستدان ۽ وڏو ماڻهون }

سائين جي ايم سيد

هي جو پوڙهو جهور، وڙهندي ٿيو ويڙ ۾
اڃا ڏمر ڏاڍ تــــــي آڻ نه مـــڃي مــــــور
سوچي ڏسي ڏور ، آڏو آرڻ ڏينهڙا (اياز)

سنڌ جي سائين سنڌ جي سيد سائين جي ايم سيد تي لکڻ لاء علم دانائي ۽ وڏو دماغ گهرجي، جيڪو مون جهڙي منڊي ماڪوڙي وٽ ڪونهي،
، سيد تي لکڻ لاء وڏو وقت گهرجي، ڇاڪاڻ ته سائين جي زندگي جا ايترا ته پهلو آهن جو هر هڪ پهلو ته هڪ وڏو ڪتاب لکجي سگهجي ٿو، ۽ هر هڪ پهلو تي ڊاڪٽريٽ ڪري سگهجي ٿي، ۽ اميد آهي ته ڪي سنڌ جا اهڙا نوجوان پيدا ٿيندا جيڪي سائين جي زندگي جي هر پهلو تي ڊاڪٽريٽ ڪندا، سائين سنڌ جي گهمندڙ ڦرندڙ ثقافت ۽ تاريخ هئا، ان سان گڏ وڏا ليکڪ ۽ دانشور ۽ وڏا عالم ۽ وڏي ضرف وارا وڏا ماڻهون هئا، بقول منهنجي دوست جناب حافظ خليل صاحب ته سائين عربي، فارسي جي گرامر صرف و نحو جا وڏا ڄاڻو ۽ ماهر هئا، عربي گرامر توڙي قرآن جي علم تي کين وڏو عبور هو، جڏهن شاه سائين جا بيت يا وري مولانه جلالالدين رومي جي مثنوي ۽ حافظ شيرازي جي شاعري پڙهي ڪري انهن جي معني ۽ تشريح ڪندا هئا ته مٿن هڪ عجيب ڪيفيت طاري ٿئي ويندي هئن. ۽ پاڻ به روئڻ ۾ پئجي ويندا هئا ۽ اتي ويٺلن کي به روئاري ڇڏيندا هئا.

سائين جو مختصر احوال

سائين جو خانداني احوال ــــ سائيم جي ايم سيد صاحب مٽياري سيدن جي خاندان سان تعلق رکن ٿا، سندن وڏڙن مان سيد حيدر نالي هڪ شخص امير تيمور جي هندستان اچڻ وقت 801 هجري ۾ پنهنجي والد سيد امير علي سان هرات کان ملتان تائين آيو ۽ پوء سير سفر جي رستي انهن کان ڇڄي سنڌ جي شهر هالن ڀرسان هڪ ڳوٺ ۾ اچي رهيو ۽هتي ارباب شاه محمد وٽان شادي ڪيائين، ،۽ سندس اولاد پهرين هالن ۾ رهندو هو پر ڪجهه وقت کانپوء مٽيارن ۾ اچي رهڻ لڳو، جتي سندس اولاد چئن پاڙن ۾ ورهائجي ويو،
(1) جرار پوٽا (2) موسه پوٽا (3) باقيل پوٽا (4) ميان پوٽا.


پوئين پاڙي مان سيد سخي ابراهيم شاه جو فرزند سيد بدرالدين ڄام نظامالدين جي حڪومت ۾ لڪيء کان موجوده ڪوٽڙيء جي حصي واري ملڪ مان هڪ سرڪش چانگ قبيلي جي سرڪشي ٽوڙڻ ۾مدد ڏيڻ جي عيوض مليل جاگير جي سنڀال لاء سن جي ڳوٺ ۾ 9 صدي هجريء جي آخر ۾ رهڻ لڳو.
۽ ان کي ست پٽ ٿيا،
(1) سيد معروف شاه (2) موج شاه (3) سيد ڌڻي شاه (4)سيد حاجي شاه (5)سيد داد شاه (6)سيد جهنڊو شاه (7) سيد جيو شاه (ضياء الدين شاه )




جيو شاه صاحب کي وري ٻه پٽ ٿيا، (1) سيد جرارشاه (2) سيد حيدر شاه ۽ سائين سيد حيدر شاه جي پيڙهي مان آهن.


سائين جو والد صاحب ــــــ سائين جي والد صاحب جو نالو ـــ سيد ميان محمد شاه هو جنهن کي پهرين نومبر 1905ع ۾(جنهن وقت سائين اڃان مس هڪ سال جو هو) رمضان شريف جي ٽئين رات جو جامع مسجد سن ڏانهن ويندي رستي تي خانداني اختلافن جي عيوض قتل ڪيو ويو هو.
سيد جو پورو نالو ــــ سيد غلام مرتضه شاه سنائي

سائين جي پيدائش ــــ 17 جنوري 1904ع ۾ سن شهر ۾ سائين جي پيدائش ٿي،

تعليم ــــ محترم سائين جي ايم سيد صاحب شروعاتي تعليم ماستر جان محمد عباسي صاحب کان حاصل ڪئي. جيڪو اصل ٻورڙي تعلقي ڪڪڙ ضلعي دادو جو هو. ۽ 1909ع ڌاري سن ۾ استاد ٿئي آيو هو. تنهن کانپوء ماستر حامد علي ميمڻ ولد مولوي ميان عبدالله ميمڻ کان ڪجهه انگريزي پڙهيو، هي صاحب 5 جنوري 1918ع ڌاري سن پهتو هو ۽ سيد صاحب وٽس ڏيڍ سال تائين انگريزي پڙهيو، هي صاحب اصل هالن جو رهاڪو هو، ياد رهي ته سيد صاحب باقائده ڪنهن اسڪول يا مدرسي مان سند يافته نه آهن مگر ان جي باوجود سيد صاحب هڪ ئي وقت سنڌي، علم ادب جا، يگانه عالم ۽ اديب هئا، پر ان سان گڏ اردو ، انگريزي فارسي ۽ عربي جا وڏا ڄاڻون ۽ ليکڪ هئا، ۽ سيد صاحب سنڌي ادب تاريخ، ثقافت ۽ مذهب تي تمام وڏا ڪتاب لکيا آهن جنهن جو ذڪر اڳتي ايندو انشاءالله.

سائين جا ڀائر ـــ سائين جو هڪ ڀاء هو جنهن جو نالو احمد شاه هو جيڪو ننڍپڻ ۾ ئي وفات ڪري ويو هو.

شادي ـــ سيد صاحب جي شادي پنهنجي خاندان مان 20اپريل 1910ع ۾ جناب سيد مير حسن ولد حاجي نور شاه ڀاڻوٺيء جي نياڻي بيبي مريم سان ڀاڻوٺ جي ڳوٺ ۾ ٿي.

مذاج ــــ سائين هڪ صوفي ۽ عاشق مذاج شخص هو کيس مٺو آواز، سهڻيون شيون، سهڻا ماڻهون تمام گهڻا وڻندا هئا. سيد صاحب هڪ حساس دل ۽ آزاد خيال جا مالڪ هئا، ۽ هر ڪنهن کي آزاد ڏسڻ چاهيندا هئا، سنڌ سنڌي عوام ۽ سنڌي ثقافت جا ته عاشق هئا، سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي محبت ته سندن رڳ رڳ م شامل هئي، سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن جي محبت ۾ عمر تڪليف ۾ گذاري ڇڏيائون، مگر سنڌ جي خلاف هڪ لفط به بردائش نه ڪيائون.

عشق محبت ـــ سائين جڏهن تعليم جا وزير هوا ان وقت هندستان جي هڪ عورت سيد صاحب سان محبت ڪرڻ لڳي هئي، جنهن جو ذڪر سائين پنهنجي ڪتاب ديارِ دل ۽ داستان محبت ۾ تفصيل سان ڪيو آهي، ۽ ان ڪتاب ۾ انهيِء عشق محبت جي قصي وارا خط پڻ ڏنا آهن،

ذاتي زندگي ۽ مذهبي اثرات ــــ سيد صاحب ذاتي زندگي ۾ هڪ انتهائي شريف ، سچو، پرهيزگار، ۽ عبادت گذار شخص هو، شروعاتي زندگي ۾ ته نماز، روزي جو پڻ پابند، هو ۽ تهجد گذار هو. مگر پوء ڪنهن جي صحبت ۾ مذهب کان بيزاري ڏيکاريائين ، مگر تقريبن 12،13 سال پهرين مون هن رسالي ۾ سندس نياڻي محترمه ڊاڪٽر درشهوار سيد جي لکيل الفاظ ڏٺا هئا، جنهن ۾ هن اهيو چيو هو ته بابا عمر جي آخر ۾ وري نماز پڙهڻ شروع ڪئي هئي. ۽ بابا چوندو هو ته نماز ۾ مون کي سڪون ٿو ملي.

سيد صاحب جي لکيل ڪجهه ڪتابن جا نالا

(1) پنهنجي ڪهاڻي پنهنجي زباني ــــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب پنهنجي آتم ڪهاڻي لکي آهي مگر اها ڪهاڻي مڪمل ناهي.


(2) جنب گذاريم جن سين ــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب پنهنجي هم عصر سياستدانن، عالمن، اديبن ويجهن زميدارن، ۽ پنهنجي دوستن جو تفصيلي ذڪر ڪيو آهي. تمام معلوماتي ۽ تاريخي ڪتاب آهي، اگر اهيو ڪتاب توهان نيٽ تي پڙهڻ چاهيو ته ان لاء پڻ هيٺ هڪ لنڪ ڏيان ٿو، توهان اتان اهيو ڪتاب پڙهي سگهو ٿا۔


(3) سنڌ جا سورما ـــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب سنڌ جي بهادر سورمن جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن جي لنڪ پڻ مون هيٺ ڏني آهي ۽ توهان اتان پڙهي سگهو تا،


(4)سنڌي ڪلچر ــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب سنڌ جي رهڻي ڪهڻي طور طريقن ۽ رسمن جو ذڪر ڪيو آهي، جنهنجي پڻ لنڪ هيٺ ڏنل آهي.


(5) ون يونٽ جي ڪهاڻي ــــ ايوب دور ۾ سنڌ جو نالو ختم ڪري ون يونٽ قائم ڪيو ويو هو ، هن لتاب ۾ ان ون يونٽ جو ذڪر آهي.


(6) خطبات سيد ــــ هن ۾ سيد صاحب جون تقريرون ڏنل آهن.

(7) پيغام لطيف ــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب شاه صاحب جي شاعري جي روشني ۾ حبالوطني جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن جي لنڪ پڻ هيٺ ڏنل آهي توهان لنڪ ڪلڪ ڪري اهو ڪتاب پڙهي سگهو ٿا.


(8) ديارِدل ۽ داستان محبت ــــ هن ڪتاب ۾ سيد صاحب پنهنجي محبت جا قصا ۽ ڪهاڻيون لکيون آهن سيد صاحب جي بقول ته ٽن عورتن سان محبت جا قصا ٿيا، ۽ انهن جو ذڪر به هن ڪتاب ۾ موجود آهي، ۽ ان کان علاوه هن ڪتاب ۾ اهي محبت وارا خط پڻ ڏنا ويا آهن، ۽ تمام سهڻي نموني سان هن ڪتاب کي لکيو ويو آهي، محبت جو داستان لڱندي لکندي سيد صاحب شاه سائين جا شعر،۽ بيت اهڙا ته فٽ ڪيا آهن جو پڙهندين پڙهندي پڙهندڙ جي ڪيفيت به عجيب ٿئو وڃي، توهان کي ڪڏهن موقعو مليو ته اهيو ڪتاب ضرور پڙهجو.
(09) سنڌ جي بمبئيء کان آزادي ـــ 1936ع ڌاري سنڌ کي آزاد ڪيو ويو، ۽ ان آزادي جو ذڪر سيد صاحب هن ڪتاب ۾ ڪيو آهي.

(10)نئين سنڌ لاء جدوجهد ــ.........................................


(11)سنڌوء جي ساڃاه ـــ ٻن جلدن ــــ ..............................

(12) موجوده سياسي مسئلا ـــــ ........................................

(13) سنڌو ديش ڇو ۽ ڇالاء ؟ ـــ .......................................
(14) جديد سياست جا نورتن ــــــ ......................................

(14) چونڊ سياسي مضمون ـــــ .........................................

(15) ههڙا هاڃا ٿين ـــــ........................................ ................

(16) تحريرون ـــــ.................................................. ...................

(17) ساهڙ جا سينگار ــ هن ڪتاب ۾ سنڌ جي ماياناز عالم اديب جناب سائين علامه آء آء قاضي صاحب جن جا خط سهيڙيل آهن.

(18) خط۽ مضمون ـــ هن ڪتاب ۾ سنڌ جي عالم ، اديب، ۽ سياستدان جناب علي محمد راشدي صاحب
جن جا خط سهيڙيل آهن

(19) سنڌ ڳالهائي ٿي ــــ محترم جناب سيد صاحب جن پنهنجا عدالتي بيان هڪ هنڌ گڏ ڪري هي ڪتاب ترتيب ڏنو آهي، هي ڪتاب پڻ پڙهڻ وٽان آهي.

(20) جيئن ڏ ٺو آه مون ـــ هي ڪتاب مذهبن تي بلڪه خاص اسلام تي تنقيد ٿيل آهي، هن ڪتاب ۾ سيد صاحب مذهب اسلام تي بردائش نه ڪرڻ وارا الزام لڳايا آهن ۽ هن ڪتاب جي ڪري مذهبي حلقن ۾ پڻ سيد جي سخت مخالفت ٿي، پر هڪ عام مسلمان به سيد کان منهن موڙيو، ۽ بقول حافظ خليل صاحب ته سائين جي ايم سيد صاحب هڪ ڏينهن اهيو خود مڃيو هو ته هن ڪتاب منهنجي سياسي ڪردار کي وڏو ڌڪ هنيو آهي، ۽ هن عمر ۾ اهيا منهنجي وڏي غلطي آهي.

(21) واڄٽ ويراڳين جا ـــ هن ڪتاب ۾ سائين جي ايم سيد ۽ محمد امين کوسي جا لکيل خط سهيڙيل آهن، هن ڪتاب کي محترم جناب عبدالواحد آريسر صاحب جن ترتيب ڏنو آهي.


(22) شاه جون ڪافيون ـــ .................................................. ...

(23)چونڊ ادبي مضمون ـــ.................................................. ..........

سيد صاحب جا اهم ڪارنامه ۽ تاريخي ڳالهيون

چوڏهن سالن جي ننڍڙي ڄمار ۾ سائينءَ پنهنجي عملي زندگيءَ جي شروعات ڪئي ... کيس 1919ع ۾ پنهنجي تعلقي جي اسڪولن جي بورڊ جو چئرمين منتخب ڪيو ويو ...

1929ع ۾ ڪراچي ضلع جي لوڪل بورڊ جو ڄونڊيو ويو۔
1930ع ۾ ، سنڌ هاري ڪاميٽي سيڪريٽري چونڊيو ويو
1937ع ۾ سنڌ بمبئي کان الڳ ٿي ته سنڌ ۾ اليڪشن ٿي ۽ ان اليڪن ۾ سائين جي ايم سيد صاحب پهريون دفعو سنڌ اسيمبلي جو ميمبر چونڊجي آيو ...
1938ع ۾ آل انڊيا مسلم ليگ ۾ شموليت اختيار ڪيائين۔
1940ع ۾ سنڌ جي تعليم جو وزير مقرر ٿيو ۽ سنڌ يونيورسٽي ۽ سنڌي ادبي بورڊ جي قيام لاء اپاء ورتا ويا۔
1941ع ۾ مسلم ليگ جي مرڪزي ڪاميٽي جو ميمبر چونڊيو ويو ...
1943ع سنڌ مسلم ليگ جو صدر منتخب ٿيو ...
1944ع ۾ قرداد پاڪستان جي قرارداد پاس ڪرايائين پر پوء پوري زندگي انهيء ملڪ جي مخالفت ڪيائين ۽ پوري زندگي دنيا ڇڏڻ تائين مخالفت جي ڪري تڪليفون ڪاٽيندو رهيو۔

1946ع ۾ مسلم ليگ سان اختلافن جي شروعات ٿي، جنهنجي نتيجي ۾ هڪ الڳ پارٽي ” پروگريسو مسلم ليگ“ جي نالي سان بنياد رکيو ويو ... ساڳي سال سائين جي ايم کي سنڌ اسيمبلي جي گڏيل پارٽين جو اڳواڻ مقرر ڪيو ويو
1954ع ۾ سنڌي ادبي بورڊ جي چئرمين جا چيئرمين ٿيا، ۽ سنڌي ٻولي ۽ لغت تي ڪم جي شروعات ٿي۔
1955ع ۾ پاڪستان نيشنل پارٽي ٺاهڻ ۾ انتهائي اهم ڪردار ادا ڪيو ...
1966ع ۾ ”بزم صوفياء سنڌ “ جو بنياد وڌائين
1969ع ۾ ” سنڌ يونائيٽيڊ فرنٽ“ جو بنياد رکيائين

سائين محترم جي ايم ” سنڌ عوامي آواز“ پارٽيءَ جو بنياد
1906ع ۾ سندس زمين محترم مرزا قليچ بيگ ( جيڪو ان وقت ڊپٽي ڪليڪٽر هو ) جي ڪوشش سان ڪورٽ آف وارڊس جي سنڀال هيٺ آئي۔ ڇاڪاڻ جو سيد صحب ننڍو هو ۽ سندس خاندان ۾ ٻيو ڪو مرد ماڻهون ڪو نه هو جيڪو زمينون سنڀالي۔
1921ع ۾ مهاتما گنڌي سان ملاقت ٿي ۽ ان ملاقات کان پوء سيد صاحب کاڌي جا ڪپڙا پائڻ شروع ڪيا۔
1924ع ۾ سيد صاحب مٽياري سادات جي ڪانفرنس ڪوٺائي جنهن ۾ تقريبن 300 ماڻهون شريڪ ٿيا۔
1924ع ڌاري مشهور مسجد لڪي جي مسجد جو ڪم ڪرايو
1919ع ۾ سيد صاحب کي ماتا جي بيماري ٿئي جنهن ڪري کيس ٻه مهينا بستري تي رهڻو پيو۔

سنڌ سلامت جا ساٿيو هت مان سائين جي ڪتابن جون ڪجهه لنڪون ، سائين جون ڪجهه تصويرون ۽ وڊيوز پيش ڪريان ٿو، اميد ته پسند اينديون.
نوٽ توهان هيٺ ڏنل لنڪ ڪلڪ ڪري ڪتاب ۽ مضمون پڙهي سگهو ٿا۔

سائين جي ۽ سائين تي لکيل ڪجهه ڪتابن جون لنڪون

سائين جي زندگي، سياست ۽ شخصيت ( باء نياز سنائي )
http://www.sindhiana.com/sindhi_book.../naz_sanai.htm

سائين جا آخري پنج مهينا ( باء سهيل ميمڻ )
http://www.sindhiana.com/sindhi_book...hail_memon.htm

جي ايم سيد سان ڪچهريون (باء ڊاڪٽر اديب انقلابي

http://www.sindhiana.com/sindhi_book...eb_inqlabi.htm
سنڌ جا سورمه ( باء جي ايم سيد)
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/heroes/heroes.htm
سنڌي ڪلچر
http://www.sindhiana.com/sindhi_book...hi_culture.htm
سنڌ جي آزادي ( باء جي ايم سيد)
http://www.sindhiana.com/sindhi_book...dh_freedom.htm
The Case of Sindh(انگريزي باء جي ايم سيد )
http://www.sindhudesh.com/gmsyed/case/saeen-book1.htm


سائين جا انٽرويو
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/aa.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/bb.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/cc.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/dd.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/ee.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/ff.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/gg.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/hh.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/hh.htm
http://www.sindhiana.com/sindhi_books/g_m_syed/ii.htm
جنب گذاريم جن سين ڪتاب لاء لنڪ
http://www.sindhiadabiboard.org/Cata...onalities.HTML


سائين جي فوٽو گيلري
http://www.sindhiana.com/sindhi_book...m_syed_pic.htm

سنڌ جو هڪ وڏو ماڻهون هڪ رپورٽ

ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ

ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ!


مون جهانگيئڙن سان لنو لڳائي،

تو جهوپن کي آ باهه لڳائي،

تون ويري آن تون ظالم آن،

تنهنجي منهنجي پريت نه ڪائي.


ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ!


مون ڌرتي کي آ ماءُ مڃيو،

تو ڌرتي جي ٻچڙن کي ڪکيو،

تنهنجو منهنجو ڇا جو سڱ،

تو بنجي ڀاءُ آ مونکي ٺڳيو.


ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ!


مون جا امن جي جوت جلائي،

پنهنجي نگري خوب وسائي،

تون خون خرابي جي اُن تي،

ڄاڻي واڻي راند رچائي.


ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ!


مون ڌرتي سان پريت لڳائي،

تنهنجي دل دولت للچائي،

مون ۾ تو ۾ فرق اهوئي،

مون ۾ سچائي تو ۾ ٻيائي.


ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ!.


دودو بنجي مان ڪاهيندس،

تنهنجا محلا سڀ ڊاهيندس،

ظالم تو کان وير سڀ واري،

تو کي ماري دم ساهيندس،


ڌرتي جا غدار ٻڌي ڇڏ

جوت جلندي رهي، لاٽ ٻرندي رهي

جوت جلندي رهي، لاٽ ٻرندي رهي،
نعرا هڻندا هلو، تات پلندي رهي.


ڌرتي جي غدارن تي، لعنت وسندي رهي،
پليت سارن سان، جنگ هلندي رهي.


سدا سنڌؤ جو ڳاٽ هر دم اونچو رهي،
پريت پنهوارن سان، سدا وڌندي رهي.


عشق جو سلسلو هي جاري رهي،
روح منجهه باک اها ڦٽندي رهي.


”نرمل“ قرض جيجل جو سر ڏئي لاهبو،
کوهارا آڳ من اندر اها تپندي رهي.

GM SYED POLITICS

SAEEN GM SYED: HIS POLITICS, HIS LEGACY

BY: IMRAN ALMANI



“JEY PAHINJO NOOR NICHOEY WAYA, AIN TUHINJEE JOT JALAI WAYA
SEY LURRK MITTI MEIN LOEY WAYA, PAR CHA CHA MOTEE PAI WAYA.” (Shaikh Ayaz)

It is evident from perusal of the history of oppressed nations that whenever they are subjected to the utmost humiliation and deprived of what actually belongs to them by oppressors, colonisers and exploitative classes, there always comes a succour to such nations in the form of a person who acts like a beacon light to lead them out of the darkness of oppression, exploitation and humiliation into the broad daylight. Saeen GM Syed was one such individual in the political history of Sindh. Sindh which had been a cradle to one of the oldest civilizations on earth namely, the Indus Valley Civilization was conquered by the British as an independent state in 1843 but the treatment that was meted out to Sindh thereafter however, defied all moral and ethical conventions. Sindh was first merged with Bombay Presidency on the pretext of facilitating administrative work and at the time of partition handed over to their ‘spiritual sons’. The long chapter of Sindh’s troubles had only just begun as it proved only a change of masters: WAYA GORA WARYA KARA, FIKAR BADLYA NA FUN BADLYA, NA BADLYO KO NIZAM HIN MULK JO BAQEE BADAN BADLYA (Ibrahim Munshi). Sindh would henceforward be treated as an occupied territory of Pakistan. Sindhis would be treated as second-class citizens in their own homeland. Their resources would be utilized for the benefit of Punjab. The Sindhi youth would be brainwashed in the name of Islam in a systematic manner so much so that they would forget their own identity. Sindhis would be reminded time and again that to demand their legitimate rights was tantamount to treason. Liaquat Ali Khan and his likes would treat Sindhis as ‘ the scum of the earth’. Urdu would replace the rich Sindhi language. The rich Sindhi culture would be replaced by a totally new culture_ the so-called ‘Islamic Culture’. Sindhi Hindus who had formed the backbone of Sindhi urban society before Partition would be forced to leave their homeland once and for all under a conspiracy so as to create a vacuum in the urban centres of Sindh. The big cities of Sindh would be turned into ‘World Orphanages’ where people from other parts of Pakistan as well as those from other countries would be settled in order to turn Sindhis into a minority in their own homeland. The roaring “Sindhu” whose roaring waves had once frightened Alexander the Great would assume such a silence that even the most silent amongst us would be surprised at its silence. The loot and plunder of Sindh would continue unrelenting albeit in different names:

SINDH SASTEE THEE WIKAMEY, NIT NAEN NEELAM MEIN
KEDEHN KEHREY NAAM MEIN AIN KEDEHN KEHEY NAAM MEIN (Ibrahim Munshi)


IHO MAJOR, IHO CURNUL, IHO GERNAL JIGAR KHAI
SADAIN SINDH PAEE THUDJEY MISL FUT BAAL MAKUZ MEIN (Ibrahim Munshi)

It was Syed alone who stood against all this tyranny and oppression. Whilst Sindhi mirs, pirs and waderas were busy adulating their new brown masters, Saeen GM Syed stood alone in his struggle for emancipation of Sindhi nation. When the tyranny was so great that even one’s voice was suppressed, it was his voice that was the loudest and clearest. Sindh formed the centre of his universe. Sindh was to him what Mecca and Medina were to devout Muslims. He became the staunchest opponent of ‘Two Nation Theory’, which had formed the basis of struggle for Pakistan. His own experience of religious politics with Muslim League had dictated that nations did not come into being on the basis of religion. Religion was merely a tool that had been used time and again to achieve certain political ends. He reminded Sindhis that they were a nation not on religious grounds but because of their distinct history, culture, language, geographical entity, economic and political interests. The main points of his political struggle were: Nationalism, Secularism, Democracy and Socialism. The idea of a secular, democratic and socialist government becomes meaningless unless the masses have freedom to choose the form of government they would like to put in place and they can only do so when they are freed from the chains of slavery. The disappointment and distrust of the federal structure and the separation of the then East Pakistan clearly showed that the rulers of Pakistan had failed to give the oppressed nations their rightful place within the framework of Pakistani constitution. When the last flicker of the candle flame of a rightful place for the people of oppressed nations in Pakistan had died out, Saeen GM Syed was left with no other option but to raise the slogan of an independent SindhuDesh that meant parting of ways with Pakistan. SindhuDesh in his view had existed throughout the history of the Indian Subcontinent and the struggle that he was waging for an independent SindhuDesh was not a new one but a continuation of the struggle by his predecessors like Maulana Ubeidullah Sindhi who had openly advocated this cause before him. The emancipation of SindhuDesh in his opinion would mean the emancipation of the country confined to the present boundaries of Sindh since by ‘Sindh’ was meant the entire area that comprised the Indus Valley. The rulers of Pakistan labelled him as a ‘traitor’ and imprisoned him for almost thirty-two years. The incarceration continued until the end of his life in April 1995:

ASAN JEAN JEAY KO BHALA KO JAHAAN MEIN
SADAIN NISHAAN TEY, SADA IMTEHAAN MEIN (HALEEM BHAGEE)

Apart from being a great political leader he was also a prolific writer. His writings encompass a wide range of subjects such as politics, history, philosophy and religion. He was the author of more than sixty books. Some of his most famous works include: “Jean Ditho Ahey Moon (Religion as I view it)”, “Sindhu Jee Sanjaah (An understanding of Sindhu)”, “Pakistan Jo Mazee, Haal Ain Mustaqbil (Pakistan: Past, Present and Future)”, “Paigham-E-Latif (The Message of Latif)”, “Pakistan Harn Tutarn Ghurjey (Pakistan should now be broken up)”, “Jadeed Syasat Ja Nauratan (Nine Jewels of Contemporary History)” and “Sindh Galhai Thee (Sindh Speaks)”. In “Jean Ditho Ahey Moon” he refutes the argument that religions come down from Heaven. Religious phenomenon in his opinion is as much social as it is cultural. The core idea preached and emphasised in this most beautiful and certainly one amongst his many controversial works is the fact that men are responsible for the birth of religions. Religions are for men and not vice versa. He rejects the notion held by the religious fundamentalist who claims his monopoly on truth and rejects all other religious notions, which are contrary to his interpretation of religion as KUFR or INFIDELITY. In essence, he was a staunch believer in the ‘Sufi’ interpretation of religion. Today, when the world has woken up to the menace of religious fundamentalism in the aftermath of tragic events of 11 September 2001 in America and 7 July 2005 bombings in London, it is this notion of sufi interpretation of religion the theme of this treatise “Jean Ditho Ahey Moon” which ought to be adhered and subscribed to if we wish to avoid any such tragic events in future. In “Paigham-E-Latif” Syed introduces Latif as the great national poet of Sindh and Latif’s poetry in terms of his immense love for the motherland Sindh. Therefore, Syed strikes right at the Achilles’ heel of Sindhi society which generally worships Latif not as the great poet but as the great ‘pir’_ the fact endorsed by the government of Pakistan and its media to portray Latif as a religious man in order to restrain Sindhis from understanding the true message of Latif which would mean a death blow to the fundamentalist ideology of the country. Syed was thus not only critical of Pakistan and its fundamentalist foundation but at the same time he also left no stone unturned in criticising the weaknesses of Sindhi society for instance, the institution of ‘Pirdom’ and ‘Feudalism’. His lifelong struggle culminates in the birth of an independent ‘SindhuDesh’. The zenith and amalgam of his lifelong teachings ‘The Mission Of Sindhudesh’ could be best summed up in his own words as: “Itehade Insanee (Unity Of Mankind), Amane Alam (World Peace) and Taraqee Bane Adam (Progress Of Mankind). Sindhudesh is the culmination of his lifelong struggle_ the dream of an independent SindhuDesh, which would serve as a role model for nations of other parts of the world. He lived for Sindh, he fought for Sindh and he died for Sindh. Sindh was his ‘Beloved’. He immersed himself in Sindh and Sindh immersed herself in him. The lover became the beloved and the beloved became the lover: MEIN APNEE AAH KEY SADKEY KE, MERE AAH MEIN BE TEREE NIGAAH KEY ANDAAZ PAI JATEY HEIN. Sindh and Syed became one entity:


PEHEE JAAN PARN MEIN, KAYAM ROOH RIHAARN
NAKO DOONGAR DEH MEIN, NAKA KECHYAN KAARN
PUNHOO THYAS PARN, SASUI TAAN SOOR HUA (Shah Latif)


“SINDH AIN SAYED PARN MEIN, DINEE GAL GIRAAT
SOOR BINHEEN JO SAGIO, JEREY MANJH JARAAT
BAEE GHERE GHAAT, BAEE KEIDEE KAUL JA.” (Ibrahim Munshi)



Syed was against all forms of exploitation and slavery whether physical or mental. His legacy is the legacy of freedom from fear, the head held high, and the indomitable will. There was no stealth, no furtiveness about his person or his politics. He was a follower of Gandhiji’s path who was the most vociferous advocate of non-violence in the face of most brutal and naked oppression. Syed has left a legacy for the present and future generations of Sindh to follow_ the legacy of an independent SindhuDesh_ his unfulfilled dream. In his address to a large gathering of his followers on the occasion of his 89th birthday at Nishtar Park Karachi on January the 17th, 1992 he delivered his message in the following words: “ The people of Sindh should pledge themselves fully and totally to the struggle for making their land free and themselves an independent nation_ a land which is the cradle of peace in the world and a nation which serves fraternity of men and human civilization to the utmost limits of its physical and spiritual being.” Today, almost eleven years after his death the steps of his followers have never faltered, their minds have never wavered as they continue to march forward on his path towards the promised destination of an independent SindhuDesh.

Abdul Sami Billali

سيد جي فڪر آزادي ماڻي آهي

ڪراچي ۾ جسقم پاران ٿيل آزادي مارچ ۽ عوامي تحريڪ جو نڪتل لانگ مارچ ۽ هر روز رياست خلاف ٿيندڙ احتجاجن سڄي دنيا آڏو اهو واضح ڪري ڇڏيو آهي ت سائين جي ايم سيد جو فڪر سنڌ جي سمورن دردن جي دوا آهي.هي ملڪ جنهن جو وجود ئي غلط ۽ فرسودا ٻ قومي نظرئي تي پيل آهي ان ملڪ جو هلڻ ناممڪن آهي.مذهب جي نالي تي وجود آيل دنيا اندر ٻ ملڪ آهن هڪ اسرائيل ۽ ٻيو پاڪستان ۽ ٻئي ملڪ دنيا جي امن لا۽ خطرو بڻيل آهن.
پاڪستان اندر قومن جي حقن جي پائمالي ڪا نئي ڳاله ناهي،سنڌ جيڪا صدين کان آباد آزاد رهندي آئي آهي ان سنڌ جي حالت مسلسل غلامي ۾ رهڻ جي ڪري تمام نازڪ آهي.
سنڌ ۾ ٻ سياسي مرڪز ليکيا ويندا آهن هڪ لاژڪاڻو ۽ ٻيو سن.
لاژڪاڻي جو ڀٽو خاندان پاڪستان کي بچائڻ جي جستجو م پنهنجي خاندان کي وڃائي ويٺو آهي ۽ پاڪستان جي واڳ ڌڻين پنجابين جي سازشن ۽ حملن جو شڪار ٿيندي شهادتون ماڻيون آهن بئي طرف سن جو سيد آهي جنهن سنڌ خاطر، سنڌ سان عشق ڪرڻ جي ڪري سڄي زندگي جيلن ٽارچر سيلن ۽ نظربندين ۾ گذاري پر سن جي سيد اها ڳاله واضح چئي ت پاڪستان ۾ سنڌ جو رهڻ خودڪشي ڪرڻ جي برابر آهي. وقت جي ويرن ثابت ڪيو ت لاڙڪاڻي جي ڀٽن جيڪا جنگ وڙهي اها ڌارين لا۽ وژهي ۽ جن جو هنن ساٿ ڏنو ان پنجاب ئي ڀٽو خاندان کي ختم ڪرائي ڇڏيو.پر سن واري سيد جو فڪر اڄ ب سچ ۽ حقيقت بڻجي هر سنڌي جي دلين ۾ سمائجي چڪو آهي.
انهي ڳاله کان ڪو ب انڪار نٿو ڪري ت سيد جي فڪر فتح ماڻي آهي پر قومي ڪارڪن جي حيثيت ۾ اهو ضرور چوندس ت سيد جا خواب جا ساڀيان ن ٿيڻ ۾ قصوروار اسان قومي ڪارڪن ۽ اسان جا قومپرست ليڊر ضرور آهن.
سيد هڪ نرسري طور ڪم ڪيو هن سياسي ليڊر ب ٺاهيا ت شاعر ب پيدا ڪيا ت هن سنڌ جي ادب جي واڌ ويجه لا۽اديبن جو لڏو ب تيار ڪيو.
سيد اهو ڪمانڊر هو جنهن سنڌ جي سلامتي جي جنگ ۾ هر هٿيار استعمال ڪيو.
اڄ هجرت ڪري آيل مهاجر هڪ تنظيم هئڻ ڪري منظم آهن پر اسان ڌرتي ڌڻي سيد جي فڪر جا وارث گروپن مختلف پارٽين جي روپن م هڪ ٻئي کان الڳ الڳ آهيون.مون ان جي سببن تي سوچڻ بعد اهو نتيجو ڪڍيو ت قومي تحريڪ جي منظم ۽ مضبوط ن هئڻ جو مک سبب اسان ۾ خوف ۽ لالچ جو هئڻ آهي.ٻيو ت وڏي عرصي کان سنڌ جي نئين قومپرست قيادت جي اچڻ جو سلسلو رڪيل آهي. ڪو ب گهر جو وڏو اها قرباني ڏيڻ لا۽ تيار ناهي ت هو پنهنجي پٽ کي قومي تحريڪ ۾ وڃڻ جي دل سان اجازت ڏي ت جئين هو بنا ڪنهن خوف جي نسلن جا جنگ وڙهي سهگي.اهو ئي سبب آهي ت ڪرمنل يا گهٽ پڙهيل ماڻهو قومي تحريڪ جون واڳون سنڀالي ويهي رهيا ۽ مسلسل اهي ئي قيادت ڪندا اچن پيا اها پارٽي ورڪرن تي فيصلا مڙهي ۽ پاڻ ۾ اختلاف پيدا ڪري پارٽين کي ٽڪرن م ورهائي چڏيو آهي.
گذريل 10 سالن ۾ سنڌ جي نوجوان طبقي مان ڪو ب اهڙو ڪردار سامهون ناهي آهيو جنهن ڪنهن پارٽي جي قيادت سنڀالي هجي يا هو پنهنجي شعور يا ڏاهپ جي بنياد تي پارٽي کي ان ليول تي کڻي ويو آهي جتي قومي تحريڪ کي هجڻ گهرجي.
سنڌ هن وقت ڏکئي مرحلي مان پار پئي گذري.روزگار،وسيلا.شهر.پاڻي ڪاروبار هر شئي کسجي پئي يا کسجي چڪي آهي پر سنڌ جا نوجوا ڌرتي جي بچا۽ لا۽ سرن سان ڪفن بڌي نٿا نڪرن،
۽ سنڌ اهڙي نازڪ دور مان گذري پئي پر سنڌ جا ليڊر ۽ پارٽيون اڃان نظرياتي ويڇا رکي ويٺا آهن گڏجن نٿا. هن وقت سنڌ جو ماڻهو پاپي پاڪستان مان جان آجي ڪرائڻ لا۽ روڊن تي نڪتل آهي.پر سنڌي قوم جي رياست خلاف ان ڪاوڙ کي صحيح ڊائريڪشن ۾ کڻي وڃڻ جو ڪم قومپرستن جو آهي.
سنڌ جي نوجوانن کي منهنجي اها اپيل آهي ت نوڪرين لا۽ درن تي ڌڪا کائي کائي توهانجي اندر ۾ بغاوت جي ٻريل شعلن کي قومي تحريڪ ۾ڻ ڪتب آڻيو.۽ سنڌ جا جوان اڳتي اچي قومي تحريڪ جو واڳون سنڀالين ت جئين سيد جي تخيل واري سنڌ جي آزادي کي ممڪن بڻائي سگهون.

بشير آريسر