هڪ صديءَ جو سٻاجهڙو ۽ اٽل انسان جي ايم سيد حسن جوڻيجو

سنڌ جي هڪ صدي اکين ۾ سمائي، آخري پساهن تائين آزادي لاءِ جاکوڙ رکندڙ شخص جو قيد دوران عجيب منظر اهو به هوندو هو جو جڏهن هن تي بغاوت جو ڪيس داخل ڪري، ان کي قيد رکڻ جو جواز پيدا ڪيو ويو تڏهن هو قيديءَ جي حيثيت ۾ عدالت ۾ پيش ٿيڻ ويندو هو ته اڪثر ڪري جج غائب هوندو هو ۽ جيڪڏهن جج عدالت ۾ حاضر رهندو هو ته پوليس اسڪواڊ نه هئڻ جو عذر ڏئي قيدي کي ڪورٽ نه پهچايو ويندو هو، حڪومت ۽ قيدي جي ايستائين اها راند جاري رهي جيستائين سيد جمهوريت جي نالي تي قائم ٿيل حڪومت ۾ قيديءَ جي حيثيت سان آخري پساهه پورا نه ڪيا سيد جيڪو پاڪستان جي جنم لاءِ جاکوڙيندڙ پهريون ننڍڙي عمر جو سياستدان هو جنهنجي ڪوششن سان سڀ کان پهريائين قرارداد پاڪستان سنڌ اسيمبليءَ مان پاس ڪرائي وئي، پر پاڪستان جي جنم وارن واعدن جيان، قرارداد پاڪستان جو مينار وري لاهور جي هڪ ميدان تي ٺاهيو ويو جتي پاڪستان جي قرارداد ڪڏهن پاس نه ڪئي وئي هئي پر لاهور جي ڀاڳ سان لاڙڪاڻي جي ڀيٽ ڪرڻ هن خدادا مملڪت ۾ ته ممڪن ئي ڪونهي ۽ ان لاهور جي لاڏلي راجه رجيت سنگهه جنهن کي پنجاب جو سابق وزير اعليٰ حنيف رامي پنهنجي ڪتاب ”پنجاب ڪا مقدمه“ ۾ قومي هيرو ڪري پيش ڪري ٿو، پر سنڌ ان کي اڄ به انگريز سامراج جو دلال ۽ ڀاڙيتو سمجهي ٿي، جنهن خلاف سنڌ جي پير پاڳاري جنگ جوٽي ۽ سنڌ جي آزاديءَ لاءِ جاکوڙ شروع ڪئي پر گهڻين سازشن ۽ ڪيسن داخل ڪرڻ جي ڪوششن کان پوءِ انگريز سامراج ان مٿان به بغاوت جو ڪيس داخل ڪيو پر سيد جي ڪيس جيان سورهيه بادشاهه تي ڪيس داخل ڪرڻ کانپوءِ ان ڪيس جي شاهدن کي ڀرپور رعايتن سان نوازيو پر انگريز خوف سبب انهن کي پنهنجي تحويل ۾ رکڻ سان گڏوگڏ جڏهن سورهيه بادشاهه تي ڪيس هلايو ويو ته ان مسلمان وڪيل جي گهر ڪئي، جيڪا به سرڪار ڪنهن به صورت ۾ پوري ڪرڻ کان انڪاري هئي. جنهن کان پوءِ شاهدن کي جڏهن شاهدي لاءِ آندو ويو تڏهن به شاهدن ۽ سورهيه بادشاهه جي وچ ۾ پردو ڏنو ويو ڇو ته سورهيه بادشاهه جو انگريزن تي ايترو ته خوف طاري هو جو انهن کي خطرو هو ته متان سورهيه بادشاهه کي ڏسڻ سان ئي شاهد شاهدي نه ڏئي سگهن ۽ پوءِ جڏهن سورهيه بادشاهه کي بغاوت جي ڪيس ۾ ڦاهيءَ جي سزا ته ڏني وئي پر ڦاهيءَ کان پوءِ کيس دفنائڻ جو وڏو مسئلو ٿي ويو انگريزن کي انهيءَ سوچ اچي پريشان ڪيو ته سورهيه بادشاهه جي ڪٿي به مزار ٺاهي وئي ته اتي هزارين لکين مٿي ڦريا حر ڪٺا ٿيندا ۽ وري انهن ۾ آزاديءَ جي سوچ سگهاري ٿيندي ۽ انگريز خلاف هو پنهنجي مزاحمت جاري رکڻ پنهنجو فرض سمجهندا ۽ جيئن ته پاڪستاني رياست به انگريزن جي قانون جو نعملبدل آهي تنهن ڪري هن رياست کي به سائين جي ايم سيد مان سورهيه بادشاهه جيترو ئي خوف ۽ خطرو رهيو، جنهن ڪري هو هر صورت ۾ سيد کي قيد ۽ نظربند رکڻ جي ڪوشش ڪندي رهي ۽ آخري وقت ۾ به کيس ٻاهرئين ملڪ علاج جي اجازت نه ڏني وئي پر سيد جي وصال کان پوءِ سن ۾ قائم ٿيل مزار تي لکين سندس سرفروش قومي ڪارڪن سالگرهه ۽ ورسيءَ جي ڏهاڙي تي ڪٺا ٿي نئون اتساهه وٺندا ۽ نئين جذبي ۽ جوش سان جاکوڙ جا وعده ۽ وچن ڪندا آهن قيد دوران سيد جي لاڏاڻي تي بي بي سي جي نمائندي سن جي منظر ڪشي ڪندي چيو هو ته اتي هزارين نوجوان ان هڪ صديءَ جي جهور پوڙهي جي وڇوڙي تي اهڙو ته ماتم ڪندا رهيا جو ڄڻ سندن پيءُ گذاري ويو هجي، حالانڪه هن جا هم عمر ماڻهو تمام گهٽ هئا پر گهٽ عمر جي ماڻهن جو اهو سڀ کان دنيا ۾ وڏو انبوه هو جيڪو پاڻ کان وڏي عمر جي ماڻهو لاءِ ائين ماتم ڪندو رهيو بي بي سي جي نمائندي کي ڪهڙي خبر ته سيد رڳو سنڌ جي قومي ڪارڪنن جو پرجهلو ۽ ڇپر ڇانو نه پر پيءُ ماءُ جو ڪردار ادا ڪندڙ اهڙو ته سٻاجهڙو ۽ جبل کان مضبوط شخص هو جيڪو هڪ طرف رياست لاءِ هڪ شخص چئلينج هو ۽ ٻئي طرف سيد جي بنگلي کي سنڌ جا قومي ڪارڪن پنهنجو گهر سمجهي نه صرف بغير ڪنهن کٽڪي جي رهڻ ايندا هئا بلڪه اچڻ کانپوءِ استعمال به ڪندا هئا گهڻو سفر ريل جو هئڻ ڪري سياري جي راتين ۾ هڪ بجي ڪڏهن ٻي ۽ ٽي بجي به ريل اچي سن اسٽيشن تي رڪبي هئي پر قومي ڪارڪنن کي اها ڳڻتي ڪو نه هوندي هئي ته بنگلي تي ماني ۽ هنڌ ڪير ڏيندو پر جڏهن ۽ جهڙي وقت به پهچندا هئا ته سياري جي پاري واري رات ۾ به سيد قومي ڪارڪنن جي سار لهڻ لاءِ پاڻ گهران نڪري اچي پڇا ڪندو ته سڀني ماني کاڌي آهي يا نه ۽ سڀني کي جدا، جدا بسترو مليو آهي يا نه ۽ پوءِ گهر هليو ويندو هو رات جو ڪيترائي ڀيرا پاڻ اچي ڪارڪنن تي هڪ محافظ ۽ ماءُ جيان ڏسندو ته ڪنهن تان سوڙ يا رلي ته نه لٿي آهي اها سڌي ڪندو ڪنهن کي ڪنهن شيءَ جي ضرورت ته ناهي رهي، راتين جو قومي ڪارڪنن جي جاڳي تيمارداري ڪرڻ ۽ ڏينهن جو انهن سان گڏ ماني کائڻ ڪچهريون ڪرڻ ۽ انهن جا مختلف انگل پيءُ جيان مڃڻ هر قيد مان آزاد ٿيندڙ قومي ڪارڪنن کي اجرڪ ڏيڻ ۽ خرچي ڏيڻ ۽ هر قومي ڪارڪنن کان پنهنجي تر ۽ آس پاس جا احوال وٺڻ ۽ بغير اميري غريبيءَ جي فرق کانسواءِ سڀني جو هڪجهڙو خيال رکڻ ڪو سيد کان سکي هو جيڪو ايڏو ته ٻاجهه ڀريو شخص هو جيڪو هر قومي ڪارڪنن جو انگل ته پورو ڪندو هو پر ڪيترائي ڪارڪن جڏهن واپسيءَ لاءِ سيد کان ڪرايو گهرندا هئا ته هو انهن کي ڪرايو به ڏيندو هو پر هو هن رياست اڳيان ايڏو ته اٽل هوندو هو جو ڪنهن شاعر چواڻي ته ٽڪر سان آ ٽڪر پنهنجو ٽڪر بڻجي رهڻو آ، ضيائي مارشلا جي اونداهي دؤر ۾ سائين جي ايم سيد جي سن ۾ سالگرهه ملهائي پئي وئي سن کي چئو طرف فوج گهيرو ڪري ورتو ۽ سيد ڏانهن نياپو ڪيو ويو ته هو ڪنهن به صورت ۾ سالگرهه ٿيڻ نه ڏيندا، سيد پنهنجي پوئلڳن کان راءِ ورتي ڪن چيو ٿيڻ گهرجي ڪن چيو سائين وڏي خونريزي ٿيندي وغيره وغيره، سيد چيو ته جن کي ساهه پيارو آهي اهي سن ڇڏي وڃن هاڻي يا سالگرهه ٿيندي يا اسانجي لاشن تي ماتم، سيد جي اٽل ارادي تي بيهندو ڏسي فوج پوئتي هٽي وئي ۽ سيد جي سالگرهه ٿي، سيد عدم تشدد جو حامي ضرور هو پر مهاتما گانڌي ۽ سيد ۾ وڏو فرق هو، مهاتما گانڌي ڀڳت سنگهه کي ڦاهيءَ جي سزا ملڻ تي ڪو احتجاج ته نه ڪيو پر ڪو مذمتي ٺهراءُ به پاس نه ڪرائي سگهيو جڏهن سورهيه بادشاهه کي انگريز سرڪار ڦاهي ڏئي رهي هئي تڏهن به گانڌي انگريز سرڪار سان ميٽنگون پئي ڪيون پر سيد ته پنهنجي قومي ڪارڪنن جي نه صرف تحفظ پئي ڪيو پر اڪثر روپوش ٿيندڙ ڪارڪن سن کي ئي پنهنجو محفوظ جڳهه سمجهي رخ ڪندا هئا حيدر شاهه جڏهن جڏهن شيرين سومرو جي واقعي ۾ فوجين کي مارڻ جي الزام ۾ روپوش ٿيو ته سيد سندس رهائش جو رني ڪوٽ ۾ بندوبست ڪيو ويو پر هي اتان کسڪي نڪتو ۽ پوءِ گرفتار ٿيو اهڙا ڪيترائي ماڻهو سيد جي قافلي ۾ آيا ويا ۽ پوءِ سيد جي شخصيت تي سنگ زني ڪندا رهيا پر شيخ اياز جي چواڻي ته بڙ تي ڦوسڙي ويهي بڙ کي چيو بڙ هوشياري ڪجاءِ مان هاڻي اڏاءِ ٿي بڙ چيو هل ڙي ڦوسڙي تون جهڙيون ڪيئي ئي ڦوسڙيون آيون ويون آءُ اتي ئي بيٺو آهيان واقعي شيخ اياز سيد لاءِ ڏاڍو سچ لکيو هو ته ”شخصيتون تاريخ جا پير ٿينديون آهن جيڪي تاريخ کي اڳتي وٺي وينديون آهن جيڪڏهن روس ۾ لينن پيدا نه ٿئي ها ته روس جو انقلاب ڪيترو ئي وقت پوءِ اچي ها، جيڪڏهن ويٽنام ۽ ڪيوبا ۾ ڪامريڊ هوچي ۽ فيڊرل ڪاسترو پيدا نه ٿئي ها ته ڪيوبا ۽ ويٽنام جي اها صورتحال نه هجي ها پر جي سنڌ ۾ جي ايم سيد پيدا نه ٿئي ها ته اڄ جي سنڌ دولهه دريا خان واري سنڌ نه هجي ها، جي ايم سيد مذهبي جنونيت تي ڪاري ضرب هڻڻ لاءِ جيئن ڏٺو آهي مون“ جهڙو شاندار ڪتاب لکي حيدر شاهه سنائي وارو ڪردار ادا ڪيو ۽ پيغام لطيف جهڙو شاهڪار ڪتاب لکي ڀٽائي کي مذهبي مرشد ۽ديوتا مان انقلابي بڻائي ان کي حقيقي روپ ۾ پيش ڪري سنڌي قوم تي اهڙو وڏو احسان ڪري ويو، سنڌ جا سورما سميت سنڌوءَ جي ساڃاهه يا سنڌ ڳالهائي ٿي جهڙا ڪتاب لکي سنڌ جي غلامي آزاديءَ جي راهه جا سڀ رستا به ڏسي ويو انگريز سامراج ۽ پاڪستاني رياست جي هر جبر ڏاڍ گرفتارين، تشدد ۽ ٽارچر سيلن ۾ سالن تائين قومي ڪارڪنن کي قيد رکڻ کانپوءِ به هڪ ته سن ۾ لکين سنڌ جي آزاديءَ جا مست گڏ ٿين ٿا ۽ ٻيو سورهيه بادشاهه جي مرڪز پير جي ڳوٺ ۾ اڄ به لکين حر گڏ ٿين ٿا تشدد، ڏاڍ، ڏهڪاءُ آزادي جي پانڌيئڙن کي قيد ته ڪري سگهي ٿو پر آزادي جي آواز کي روڪڻ جي سگهه ساري نٿو سگهي.